Ανάμεσα στα εγκαταλελειμμένα διατηρητέα και στις γκρίζες πολυκατοικίες της πυκνοκατοικημένης οδού Αγίου Δημητρίου, ξεπροβάλλει το επιβλητικό κτίριο του Διοικητηρίου, που στεγάζει το Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης. Το διατηρητέο κτίριο, ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτίσματα στο ιστορικό κέντρο της πόλης, παρακολουθεί την ιστορία της Θεσσαλονίκης από την εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, δεν ήταν απλώς θεατής, αλλά αυτό που γέννησε την ιστορία στα σπλάχνα του ή, για να ακριβολογώ, στους τεράστιους διαδρόμους, στις ψηλοτάβανες αίθουσες και στις μαρμάρινες σκάλες του.
Από αυτές τις σκάλες έχουν έλθει και απέλθει τα τελευταία 120 χρόνια πολλοί διοικητές, διευθυντές και υπουργοί. Τα ονόματά τους είναι σκαλισμένα σε μαρμάρινες πλάκες δεξιά και αριστερά της εισόδου. Το επόμενο όνομα που θα γραφεί είναι αυτό της Κατερίνας Νοτοπούλου, η υπουργοποίηση της οποίας ξεσήκωσε αντιδράσεις και ανακίνησε τα αιώνια ερωτήματα που αιωρούνται πάνω από το υπουργείο αυτό: ποιος είναι ο λόγος ύπαρξής του και ποια η θέση του στο αύριο, ειδικά σε μια εποχή ταχύτατων εξελίξεων στη Βαλκανική χερσόνησο;
Για αρκετούς Θεσσαλονικείς το υπουργείο δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα αναγνωρίσιμο κτίριο στο οποίο καταλήγουν οι περισσότερες πορείες. Παρότι πλέον ο επικεφαλής του είναι τυπικά ο υφυπουργός Εσωτερικών, ο κόσμος της πόλης επιμένει να το αποκαλεί υπουργείο, γνωστό και ως ΥΜΑΘ, και τον ένοικό του υπουργό Μακεδονίας-Θράκης. Η νέα υφυπουργός μάς ξενάγησε στο κτίριο και μας βοήθησε να ανακαλύψουμε την ιστορία του, τα μυστικά και τους θησαυρούς του.
Περνώντας τη βαριά σιδερένια του πόρτα, αντικρίζεις τους φοίνικες της αυλής και τα λευκά σκαλιά που οδηγούν στην είσοδο. Ήδη το τοπίο σε ταξιδεύει σε μια άλλη Θεσσαλονίκη. Το Διοικητήριο αποτυπώνει εύστοχα την ιστορία, αλλά και την άλλοτε πολυπολιτισμική κουλτούρα της πόλης.
Το νέο διαμάντι
Αρχίζει να χτίζεται το 1891 από τον Βιταλιάνο Ποζέλι, τον περίφημο Ιταλό αρχιτέκτονα που «ευθύνεται» για πολλά αρχιτεκτονικά διαμάντια της Θεσσαλονίκης, προκειμένου να φιλοξενήσει τις υπηρεσίες της οθωμανικής διοίκησης. Το νέο κτίσμα θα αντικαθιστούσε το παλιό κονάκι, που είχε χτιστεί πάνω στα ερείπια των βυζαντινών ανακτόρων και είχε καεί το 1890. Μάλιστα για την κατασκευή του θα χρησιμοποιηθούν κάποια από τα βυζαντινά μάρμαρα που είχαν συγκεντρωθεί έξω από το παλιό κονάκι.
Σύμφωνα με τις αναφορές της κόρης του αρχιτέκτονα, ο Ποζέλι έριξε στα θεμέλια 60.000 αυγά μαζί με πέτρα και ασβέστη, για να σφίξουν. Ο έμπειρος αρχιτέκτονας ήθελε το κτίριο να αποπνέει μια σπάνια πολυτέλεια και γι’ αυτό το διακόσμησε με αντικείμενα που έφερε από διάφορα μέρη, όπως την Κωνσταντινούπολη, τη Βηρυτό και τη Βενετία. Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν την αίγλη των αιθουσών, που ήταν διακοσμημένες με βαρύτιμα χαλιά, τραπεζάκια στολισμένα με ασήμι και όστρακα, σόμπες από φαγιάνς, αλλά και έναν χαρακτηριστικό βενετσιάνικο πολυέλαιο ανυπολόγιστης αξίας.
Η πολυτέλεια και η εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική εξυπηρετούσαν τη φάση του εξευρωπαϊσμού που διήνυε η Οθωμανική αυτοκρατορία, η οποία σταδιακά έχανε τη δύναμή της. Η δουλειά του Σικελού αρχιτέκτονα ήταν τέτοιας ποιότητας, που ο Αβδούλ Χαμίτ Β΄ τον τίμησε για τις υπηρεσίες του στην ανέγερση του Διοικητηρίου.
Το 1917, το κτίριο θα γλιτώσει από τη μεγάλη φωτιά της Θεσσαλονίκης. Την ίδια ώρα, τα χαμηλά σπίτια και τα παραπήγματα ακριβώς απέναντι από το Διοικητήριο γίνονται στάχτη. Αυτό μένει αλώβητο, φάρος ελπίδας ανάμεσα στα αποκαΐδια.
Η Κατοχή και η «αναγέννηση»
Ο φάρος αυτός σβήνει εν μέσω Κατοχής. Το Διοικητήριο παύει να λειτουργεί ως γενική διοίκηση και επιτάσσεται από τις γερμανικές αρχές. Μετά την Απελευθέρωση και το τέλος του Εμφυλίου, το κτίριο θα πάρει νέα ζωή, όταν το 1955 ιδρύεται το Υπουργείο Βορείου Ελλάδος και αποφασίζεται η ανακαίνισή του, αλλά και η προσθήκη ενός ορόφου. Τα έργα ολοκληρώνονται σε οκτώ μήνες και το «ανακαινισθέν Διοικητήριον» επισκέπτονται τον Ιούνιο του ίδιου έτους ο Κωνσταντίνος Καραμανλής μαζί με τον Γεώργιο Ράλλη. Η εφημερίδα «Μακεδονία» θα γράψει τότε για τα 48 νέα δωμάτια που στέγασε ο επιπλέον όροφος, αλλά και για την αίθουσα διασκέψεων και την 125 τετραγωνικών μέτρων πολυτελή αίθουσα δεξιώσεων.
Από τότε δεν έχουν αλλάξει πολλά στο διατηρητέο της Αγίου Δημητρίου, σε αντίθεση με τον θεσμό με τον οποίο έχει τόσο συνδεθεί και ο οποίος επηρεάζεται από τα εναλλασσόμενα συστήματα αυτοδιοίκησης και την ταραγμένη ιστορία του τόπου. Η Γενική Διοίκηση Μακεδονίας του 1912 μετατρέπεται σε Θεσσαλονίκης, ξαναγίνεται Μακεδονίας και τέλος αλλάζει σε Βορείου Ελλάδος. Γεννιέται το 1912, καταργείται το 1915, επανιδρύεται το 1918, καταργείται ξανά το 1944 και επανιδρύεται έναν χρόνο μετά, το 1945. Δέκα χρόνια μετά, αναβαθμίζεται σε Υπουργείο Βορείου Ελλάδος, το οποίο καταργείται κατά τη δικτατορία, επανέρχεται το 1974 και το 1988 μετονομάζεται σε Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης. Το 2009 μετατρέπεται σε Γενική Γραμματεία Μακεδονίας-Θράκης και το 2012 επανέρχεται ως υπουργείο.
Περνάω από μια ξύλινη πόρτα που περιβάλλεται από μια περίτεχνη σκαλιστή μαρμάρινη αψίδα. Στα πολύχρωμα βιτρό απέναντι από τις μεγαλοπρεπείς σκάλες απεικονίζονται οι μορφές του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Φιλίππου και του Αριστοτέλη, ενώ δεξιά και αριστερά σχηματίζεται το αστέρι της Βεργίνας. Στον διάδρομο του δεύτερου ορόφου υπάρχει μια ατελείωτη σειρά με ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες των υπουργών που έχουν περάσει από το τιμόνι του ΥΜΑΘ. Όλοι άντρες, κάποιοι επιβλητικοί και οι περισσότεροι τουλάχιστον μεσήλικες. Ουδεμία σχέση με τη νεαρή γυναίκα που μας υποδέχεται χαμογελαστή στη μακρόστενη αίθουσα του υπουργικού της γραφείου.
Κατερίνα Νοτοπούλου, η «έκπληξη» του τελευταίου ανασχηματισμού.
Διακοσμώντας το «σπίτι»
Μπορεί το υπουργείο τα τελευταία δύο χρόνια να έχει γίνει «σπίτι» της, όπως λέει, ωστόσο η Κατερίνα Νοτοπούλου δεν ξεχνά την πρώτη φορά που μπήκε στο μεγαλοπρεπές κτίριο. «Είχα έρθει εδώ το 1998, με υπουργό τον κ. Μαγκριώτη, με τη σχολική μου τάξη, για να φέρουμε τη σχολική εφημερίδα που είχαμε φτιάξει. Άνοιξα την πόρτα αυτή και θυμάμαι ότι προχώρησα σ’ έναν ατελείωτο διάδρομο μέχρι να φτάσω στο γραφείο του υπουργού. Ένιωσα δέος μπαίνοντας στην αίθουσα».
Ερχόμενη στο υπουργείο, στη θέση της υφυπουργού, εργάζεται πλέον στην ίδια αίθουσα που είχε μπει ως μικρό κορίτσι. Θέλοντας να εκφράσει ωστόσο τη δική της αισθητική, η κ. Νοτοπούλου απομάκρυνε τις εικόνες και τα αγάλματα που προϋπήρχαν και διακόσμησε την αίθουσα διαλέγοντας πίνακες λιγότερο προβεβλημένων καλλιτεχνών που ανακάλυψε στους διαδρόμους του κτιρίου.
Κεντρική θέση έχει πίσω από το γραφείο της ένα έργο του Γιώργου Σικελιώτη, στο οποίο απεικονίζονται γυναίκες της επαρχίας. Ο συγκεκριμένος πίνακας της αρέσει, καθώς πρόκειται για ένα έργο φεμινιστικό που παράλληλα αναδεικνύει την αγροτική ζωή. Στον απέναντι τοίχο βρίσκεται ένα χαρακτικό της γνωστής Ελληνίδας χαράκτριας Βάσως Κατράκη, το οποίο επίσης ανακάλυψε τυχαία. Από τα υπόλοιπα ξεχωρίζει η συλλογή με αφίσες του Μάη του ’68 που αγόρασε η ίδια, προσθέτοντας τη δική της πινελιά.
Έξω ακριβώς από το υπουργικό γραφείο, μας δείχνει το ακριβές αντίγραφο του πρωτοκόλλου παράδοσης της πόλης στον ελληνικό στρατό, που είναι προσεκτικά κρεμασμένο στον τοίχο του δωματίου. Λίγο παρακάτω, μας οδηγεί στην αίθουσα συσκέψεων, με το καλογυαλισμένο ξύλινο δάπεδο και το μεγάλο στρογγυλό τραπέζι, ενώ απέναντι βρίσκεται το γραφείο του πρωθυπουργού, το οποίο έκρυβε και αυτό τον δικό του θησαυρό. Κατά την ανακαίνισή του, αναδείχθηκε μια τοιχογραφία που υπήρχε πίσω από τον σοβατισμένο τοίχο. Η τοιχογραφία έχει δύο στρώσεις. Η πρώτη εκτιμάται πως είναι πρόσφατη, κοντά στη χρονολογία ανέγερσης του κτιρίου, ενώ η δεύτερη μπορεί να ανήκει ακόμα και στην Ελληνιστική εποχή και να μεταφέρθηκε μετέπειτα στο Διοικητήριο.
Παρότι πλησιάζει απόγευμα, το φως μπαίνει άπλετο από τα μεγάλα παράθυρα των διαδρόμων που κοιτούν στο αίθριο του κτιρίου. Παρά την αρχιτεκτονική του, η ατμόσφαιρα στους διαδρόμους έχει συχνά μια αίσθηση δεκαετίας του ’80, η οποία καλλιεργείται από τις ξεθωριασμένες προωθητικές αφίσες στο ισόγειο, αλλά και τις πινακίδες που έχουν μείνει στους τοίχους και προτρέπουν τους πολίτες να μην κυκλοφορούν ασκόπως στους διαδρόμους και να ομιλούν χαμηλοφώνως. Εικόνες άλλης δεκαετίας θυμίζουν και τα δωμάτια που χρησιμοποιούνται για να αποθηκεύονται αμέτρητοι φάκελοι, βιβλιοθήκες ολόκληρες γεμάτες με χάρτινους φακέλους, στα εξώφυλλα των οποίων είναι βιαστικά γραμμένα με μπλε στυλό ονόματα παλιότερων υπουργών.
Ανάμεσα στις στοίβες με τα χαρτιά, που έχουν γεμίσει μέχρι και τα ράφια κάτω από το κλιμακοστάσιο, βρίσκονται σημαντικά ιστορικά αρχεία, όπως νόμοι και διαταγές. Ένας από τους επόμενους στόχους της υφυπουργού είναι να φέρει ειδικούς που θα οργανώσουν το τεράστιο αρχείο του υπουργείου, ώστε να είναι προσβάσιμο σε πολίτες και μελετητές.
Η επόμενη ημέρα
Ρωτάω την κ. Νοτοπούλου πώς είναι να ζει στο Διοικητήριο. «Το συγκλονιστικό είναι ότι πρόκειται για τη χτιστή ιστορία, το χτιστό αποτύπωμα της πολιτικής και της κοινωνικής ιστορίας του τόπου. Το να ζεις μέσα στην ίδια την ιστορία σε γεμίζει βάρος και ευθύνη, αλλά σου δείχνει και τον δρόμο για το τι πρέπει να κάνεις».
Η κ. Νοτοπούλου είναι αρκετά ξεκάθαρη για τον δρόμο που η ίδια χαράσσει για το υπουργείο και συνεπώς τη Θεσσαλονίκη και την περιοχή της Βόρειας Ελλάδας. Είναι ένας δρόμος που περνάει μέσα από την ανάπτυξη, την παραγωγική ανασυγκρότηση και την εξωστρέφεια. Σε μια μεταβατική όμως περίοδο, κατά την οποία Ελλάδα και ΠΓΔΜ προσπαθούν να βρουν μια αμοιβαία λύση, γεννάται το ερώτημα ποιος θα είναι ο ρόλος του υπουργείου στο μέλλον και αν η Βόρεια Ελλάδα χρειάζεται τον θεσμό αυτόν, την ώρα που οι ουσιαστικές αρμοδιότητές του είναι συρρικνωμένες. Η κ. Νοτοπούλου πιστεύει ότι το ΥΜΑΘ πρέπει να παίξει έναν πολιτικό ρόλο και από ένα υπουργείο-διεκπεραιωτή αιτημάτων ή γκρίνιας να μετεξελιχθεί στον πόλο που θα σχεδιάσει την επόμενη ημέρα μαζί με τους φορείς της πόλης.
Και για την ίδια ο στόχος της επόμενης ημέρας είναι σαφής: «Να φύγουμε από μια Βόρεια Ελλάδα που ήταν φοβική, που ήταν κλειστή, που είχε μεν τους τιμητικούς τίτλους της συμπρωτεύουσας και της συμβασιλεύουσας, αλλά δεν είχε ποτέ τον δικό της ρόλο και έκρυβε τη δική της ταυτότητα. Και η ταυτότητά της είναι να είναι ανοιχτή, πολυπολιτισμική και πύλη ειρήνης». ■