ΘΑΝΟΣ Μ. ΒΕΡΕΜΗΣ
ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ
ΙΑΚΩΒΟΣ Δ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ
1821: Η δημιουργία ενός έθνους –
κράτους
εκδ. Μεταίχμιο, 2018, σελ. 432
Σε μια εποχή που κοιτάμε ολοένα και πιο συχνά στο παρελθόν για να ερμηνεύσουμε το παρόν, είναι αναμενόμενο η ματιά των ιστορικών και η αναψηλάφηση των γεγονότων να φτάνει μέχρι τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 και τη δημιουργία του ελληνικού έθνους – κράτους. Το στοιχείο, ωστόσο, που διαφοροποιεί τον τόμο που συνέγραψαν οι Θάνος Μ. Βερέμης, Γιάννης Σ. Κολιόπουλος και Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης και κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, είναι η απόπειρα των συγγραφέων να εξετάσουν «στεγνά» τα γεγονότα του αγώνα, να παρουσιάσουν τις νίκες αλλά και τις ήττες των επαναστατών, τους εμφύλιους πολέμους και τις πολιτικές επιλογές, που οδήγησαν στη δημιουργία ενός έθνους – κράτους με μια «συνταγή» που ανακάτεψε συστατικά της Δύσης με αυτά της Ανατολής. Αποδομούν επίσης ορισμένες βεβαιότητες της «μαρξιστικής θεώρησης της ιστοριογραφίας», όπως σημειώνουν, παρουσιάζοντας όπου χρειάζεται τις δύο όψεις μεγάλων προσώπων, όπως του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, του Οδυσσέα Ανδρούτσου, του Γεώργιου Καραϊσκάκη, χωρίς όμως να οικοδομούν ένα νέο προφίλ τους. Δεν πρόκειται για ένα βιβλίο χωρίς ήρωες αλλά για ένα βιβλίο που θέλει να εξηγήσει τις ηρωικές απογοητεύσεις που ακολούθησαν και ακόμα ίσως μας ταλανίζουν.
Το βιβλίο χωρίζεται σε έξι κεφάλαια και ξεκινά με την περιγραφή των πολιτικών, οικονομικών και νομικών συνθηκών στο «καθεστώς των ραγιάδων» και στο διεθνές πλαίσιο πριν από την κήρυξη του αγώνα που δεν ευνοούσε επαναστάσεις. Την επιφύλαξή τους για την επανάσταση, σημειώνουν οι συγγραφείς, είχαν εκφράσει έντονα ο Ιωάννης Καποδίστριας και ο Αδαμάντιος Κοραής από το Παρίσι, ο οποίος πίστευε ότι «το πράγμα (σ.σ. η επανάσταση) ήρχισεν άωρον εις έθνος, το οποίον δεν έχει ακόμη αρκετά φώτα να καταλάβη τα αληθή του συμφέροντα».
Τον μεγαλύτερο όγκο του βιβλίου καταλαμβάνουν οι πολεμικές επιχειρήσεις (1821-1827) και οι πολιτικές επιλογές που κατά κάποιον τρόπο διαμορφώνονταν καθώς προχωρούσε η μάχη. Με τρόπο κατανοητό, με λεπτομέρεια που δεν γίνεται κουραστική και γραφή επιστημονική αλλά ρέουσα, ο αναγνώστης παρακολουθεί τις μάχες στη νότια Ελλάδα, στη θάλασσα, στην πολιορκία της Τριπολιτσάς και τις σφαγές που ακολούθησαν, στην έξοδο του Μεσολογγίου· περιγράφονται οι πρώτες μεγάλες νίκες αλλά και οι ήττες των επαναστατημένων, οι εμφύλιοι πόλεμοι και η αντιπαλότητα μεταξύ του Δημητρίου Υψηλάντη και των Ελλήνων προεστών, ενώ τονίζεται η αποτυχία των αγωνιστών να ορίσουν μια κοινά αποδεκτή στρατιωτική και πολιτική ηγεσία. «Οδεμίαν έχουν σταθεράν γνώμην περί των αρχών και περί του καθεστώτος τα οποία θα υιοθετήσουν», έγραφε ένας παρατηρητής της εποχής για τους ηγέτες των επαναστατημένων. Στα τρία τελευταία κεφάλαια βρίσκονται, κατά την άποψή μας, ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου. Οι συγγραφείς περιγράφουν τις πολιτικές και ιδεολογικές ωδίνες που πέρασαν η γέννηση του ελληνικού κράτους και η δημιουργία ενός εθνικού οράματος. Τονίζουν επίσης την «ασάφεια» και τη «διάσταση απόψεων» στους στόχους για την αποκατάσταση του έθνους, τις δυνάμεις που ωθούσαν μακριά από την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και έβλεπαν την αρχαιοελληνική συνέχεια και εκείνες που αναζητούσαν το όραμα μιας «ορθόδοξης οικουμένης». Το βιβλίο περιγράφει τις αναζητήσεις για το ιδανικότερο πολίτευμα, τις συμβουλές του Κοραή να αποφύγουν οι Ελληνες τους «δημαγωγούς», την προτροπή προς το πρότυπο της «Αγγλοαμερικάνικης» πολιτείας και τελικά τον ορισμό του Καποδίστρια ως πρώτου κυβερνήτη. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τη δολοφονία του Ελληνα ηγέτη, η οποία δεν ήταν διόλου άσχετη από τη στέρηση «παλαιών προνομίων» και συμφερόντων που θίγονταν από τις μεταρρυθμίσεις του Καποδίστρια.
Οι συγγραφείς εξετάζουν ακόμη και τις διάφορες ελληνικές ηγετικές ομάδες της εποχής και ανατρέπουν βεβαιότητες που έγιναν μέρος της εθνικής αφήγησης. Οι Φαναριώτες, σημειώνουν, μπορεί να μην επιδίωκαν τη ρήξη με τους κατακτητές, αλλά «πρωταγωνίστησαν» στην επανάσταση όταν εκδηλώθηκε, ενώ απορρίπτουν την άποψη περί «συγκυριαρχίας» με τους Οθωμανούς.
Οι «καπεταναίοι»
Η «μαρξιστική ανάλυση» της Ιστορίας, τονίζουν οι συγγραφείς, ηρωοποίησε πρόσωπα και τάξεις, όπως τους «καπεταναίους», και τους έκανε «οργανικό τμήμα του λαού» θολώνοντας την πρότερη παράνομη δράση τους και τη συνεργασία τους με τους Οθωμανούς. Ο «κλήρος», υποστηρίζουν, είχε όχι απλώς συνεργασία αλλά «συμμετοχή» στην εξουσία. Από τα βασικά κίνητρα της αναγνώρισης της εξουσίας των Οθωμανών, σημειώνουν, ήταν η «προστασία του ορθόδοξου ποιμνίου» από τους Δυτικούς, ενώ η αιχμαλωσία του γένους εθεωρείτο «τιμωρία» για τις «ερωτοτροπίες» των Ρωμαίων Βασιλέων με τους Δυτικούς με σκοπό την ένωση των δύο Εκκλησιών.