«Σαν τα λόγια μου να ήταν πουλιά και να πέταξαν και κανείς να μην ασχολείται». Να κάτι που δεν περιμένεις να ακούσεις από έναν μαθητή της Α΄ Γυμνασίου, αλλά να που μπροστά στα μάτια μου αυτό το αγόρι είχε πει το παραπάνω με απόλυτη φυσικότητα, σχεδόν χωρίς επίγνωση της ομορφιάς της φράσης του. Ηταν μεσημέρι Τετάρτης και βρισκόμουν σε μια τάξη του Αρσακείου στο Ψυχικό, μαζί με περίπου 15 μαθητές ηλικίας 12-15 ετών, που έχουν εγγραφεί στο μάθημα ρητορικής και ηγεσίας. Η φιλόλογος Βάλια Λουτριανάκη είχε προηγουμένως βάλει στα παιδιά μία άσκηση. Να χωριστούν σε δυάδες, να καθίσουν πλάτη-πλάτη, ο ένας να ζωγραφίσει κάτι στο τετράδιό του και χωρίς να το δείξει στον συμμαθητή του, να προσπαθήσει να περιγράψει τη ζωγραφιά ώστε ο άλλος να την αποτυπώσει στο χαρτί («το πρώτο στη ρητορική είναι η επικοινωνία» μου εξήγησε με ένα νεύμα η καθηγήτρια). Στο τέλος, άλλοι τα είχαν καταφέρει και άλλοι όχι. «Πώς θα χαρακτήριζες την επικοινωνία σας;» ρώτησε η κ. Λουτριανάκη έναν από τους μαθητές που δεν είχε κατορθώσει να περιγράψει στον συμμαθητή του την εικόνα, για να λάβει την απάντηση για τα λόγια του που ήταν σαν πουλιά. Τα πάντα μπορούν να συμβούν όταν ρωτάς τα παιδιά τις σκέψεις τους και τα καλείς να τις βάλουν σε λέξεις.
Ο Ομιλος Ρητορικής λειτουργεί στο Αρσάκειο από το 2001 (συστάθηκε με πρωτοβουλία του κ. Γ. Μπαμπινιώτη). Ηταν ο πρώτος ελληνόφωνος όμιλος στη χώρα – έως τότε αντίστοιχες ομάδες λειτουργούσαν μόνο στα αγγλόφωνα σχολεία. Η Βάλια Λουτριανάκη ήταν η πρώτη εκπαιδευτικός που ανέλαβε τα ηνία του. Από τα πρώτα της χρόνια μέσα στην τάξη, είχε διαπιστώσει την ανάγκη ενίσχυσης της ρητορικής ικανότητας των παιδιών. Οι μαθητές δυσκολεύονταν να εκφράσουν μία άποψη, να επιχειρηματολογήσουν, ένας οποιοσδήποτε διάλογος μπορούσε εύκολα να διολισθήσει σε τσακωμό. Με την επικράτηση της ψηφιακής επικοινωνίας, το φαινόμενο εντάθηκε.
«Μια γενιά απορροφημένη από τον ψηφιακό γραμματισμό, μοιάζει να μην έχει βιώσει τη ζωντανή, ουσιαστική, γόνιμη επικοινωνία, να μην έχει εκπαιδευθεί να ακούει με ενδιαφέρον την άποψη του άλλου», λέει η ίδια στην «Κ».
Σε αυτήν την τάξη, πάντως, τα παιδιά γελούν και πειράζονται, αλλά κάτι παράξενο: όταν μιλούν συντάσσουν κανονικές, ολόκληρες φράσεις, επικαλούνται δικά τους επιχειρήματα, ακούν τον διπλανό τους και περιμένουν να τελειώσει πριν σχολιάσουν τα λεγόμενά του. Ενδεχομένως, με το σχόλασμα ξανακρυφτούν πίσω από την οθόνη του κινητού τους, αλλά στην τάξη, με τους συμμαθητές τους, έχουν μάθει να επικοινωνούν. «Γι’ αυτό εμείς ζητάμε την επαναφορά της ρητορικής ως μαθήματος στην εκπαίδευση (σ.σ. υπήρχε με διάφορες μορφές έως το τέλος του 19ου αιώνα). Μπορεί να συμβάλει σε μελλοντικές γενιές πολιτών που νοιάζονται, επικοινωνούν και συνεργάζονται. Το βλέπουμε στη μικροκλίμακα των ρητορικών ομίλων εδώ και πολλά χρόνια. Ακόμα και για εμάς τους εκπαιδευτικούς αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τη θέση μας στην τάξη, νιώθουμε την ανάγκη να είμαστε περισσότερο εμψυχωτές παρά αυθεντίες, απολαμβάνουμε τη συζήτηση και την ανταλλαγή απόψεων».
Το 2009, με στόχο την προώθηση του «καλώς λέγειν», του λόγου που συνδυάζει αρτιότητα, αισθητική και αποτελεσματικότητα, η Βάλια Λουτριανάκη σύστησε την Ελληνική Ενωση για την Προώθηση της Ρητορικής στην Εκπαίδευση, που έκτοτε έχει διοργανώσει επιμορφώσεις άνω των 1.300 ωρών για πάνω από 1.600 εκπαιδευτικούς.
Είχαν ήδη αρχίσει να ξεπηδούν ρητορικοί όμιλοι και σε πολλά δημόσια σχολεία. «Είχα ζηλέψει τα ιδιωτικά!», λέει γελώντας η κ. Κατερίνα Καρακώτσου, υπεύθυνη του ρητορικού ομίλου του 1ου ΓΕΛ Παπάγου, ο οποίος κλείνει τα δέκα χρόνια ζωής.
Οι ετήσιοι αγώνες
«Ηθελα να αποδείξω ότι και το δημόσιο σχολείο μπορεί. Στην αρχή χρειάστηκε δουλειά, να πείσω τους συναδέλφους μου ότι έχει νόημα, αλλά τελικά το πετύχαμε». Τα μαθήματα περιλαμβάνουν και τεχνικές ντιμπέιτ. Κάθε χρόνο περισσότερα από 600 σχολεία λαμβάνουν μέρος στους αγώνες ρητορικής που διοργανώνονται από το υπουργείο Παιδείας ή άλλους φορείς, στους οποίους οι ομάδες καλούνται να επιχειρηματολογήσουν υπέρ μιας συγκεκριμένης θέσης πάνω σε ένα τυχαίο θέμα. Μόνο τα μισά, ωστόσο, από τα σχολεία που συμμετέχουν στους αγώνες διαθέτουν οργανωμένο ρητορικό όμιλο. «Ηταν μεγάλη η πρόκληση. Να φτάσουν στο σημείο τα παιδιά να ξεπεράσουν τις βεβαιότητές τους. Στα 15 ένα παιδί είναι γενικά πολύ απόλυτο. Ομως έρχονται μετά τον αγώνα και σου λένε ότι άρχισαν να το σκέφτονται και αλλιώς. Αυτό πρέπει να καταλάβουμε όλοι, ότι και ο άλλος μπορεί να έχει δίκιο», καταλήγει η κ. Καρακώτσου.
Πολύ μεγάλο το ενδιαφέρον
Ο ρητορικός όμιλος του 6ου ΓΕΛ Νέας Σμύρνης συστάθηκε το 2008, ενώ το 2013 απέσπασε το πρώτο βραβείο στους αγώνες Αντιλογίας του υπουργείου Παιδείας. Τρεις εκπαιδευτικοί, εθελοντικά, κάνουν τα μαθήματα μετά το πέρας του ωραρίου. «Το εντυπωσιακό, όμως, είναι πόσα παιδιά επιλέγουν να αφιερώσουν τον χρόνο τους σε κάτι τέτοιο και όχι στο να πάνε για καφέ», σχολιάζει η φιλόλογος Δόμνα Χατζηγιαννακού. «Αυτό που βλέπουμε στις τάξεις είναι μια δυσκολία των παιδιών να εκφραστούν και να παρουσιάσουν δημόσιο λόγο με θάρρος, να μιλήσουν σε κοινό και να στηρίξουν την άποψή τους με λογικά επιχειρήματα. Τα μαθήματα ρητορικής τα βοηθούν να οργανώσουν τη σκέψη τους, να συνεργάζονται, να ακούν τον απέναντι. Οταν μπαίνεις στη διαδικασία να αναζητήσεις επιχειρήματα για μία θέση, συνειδητοποιείς ότι και ο αντίπαλος έχει λογική. Μπαίνεις στη θέση του». Οι καθηγητές με καμάρι παρατηρούν την αλλαγή των μαθητών σε όλα τα επίπεδα. «Βλέπουμε μεγάλες διαφορές τόσο στην κοινωνική τους συμπεριφορά όσο και στην απόδοσή τους στην έκθεση και όχι μόνο. Βρίσκουν επιχειρήματα και ξεφεύγουν από τα έτοιμα. Πέφτουν στα βαθιά και κολυμπούν μόνα τους».