Τα χαρακτηριστικά του αστροναύτη που βλέπουμε στις κλασικές φωτογραφίες από την αποστολή του «Apollo 11» δεν διακρίνονται. Νομίζουμε ότι είναι ο Νιλ Άρμστρονγκ. Δεν είναι. Είναι ο Μπαζ Όλντριν, ο δεύτερος άνθρωπος που περπάτησε στο φεγγάρι. Ο Άρμστρονγκ φαίνεται μόνο μέσα από την αντανάκλαση στο κράνος του Μπαζ και επίσης σε κάποιες λήψεις πιο μακρινές. Η εξήγηση είναι απλή, αλλά συγχρόνως παράλογη. Ο Νιλ Άρμστρονγκ δεν ενδιαφέρθηκε να ζητήσει από τον Όλντριν να τον φωτογραφίσει. Δεν ασχολήθηκε. Μια λεπτομέρεια που ίσως λέει πολλά για την προσωπικότητα του μυθικού αστροναύτη, ο οποίος αιχμαλώτισε τη φαντασία εκατομμυρίων ανθρώπων στα χρόνια του ψυχροπολεμικού κόσμου.
Στις 2 Οκτωβρίου η NASA συμπληρώνει 60 χρόνια από την επίσημη έναρξη των εργασιών της και μπορεί να έχει καταφέρει μια σειρά εντυπωσιακών επιτευγμάτων (όπως τα οχήματα που εξερευνούν τον Άρη), όμως τίποτα δεν μπορεί να ξεπεράσει τη δύναμη της στιγμής που ο Άρμστρονγκ περπάτησε στη Σελήνη, με τον Αμερικανό αστροναύτη να γίνεται το απόλυτο σύμβολο αυτής της ανάγκης του ανθρώπου να ξεπεράσει τα όριά του. Σήμερα, έξι χρόνια μετά τον θάνατό του, επανέρχεται στην επικαιρότητα χάρη στη βιογραφική ταινία που υπογράφει ο Ντάμιεν Σαζέλ («La la Land», «Whiplash») με τον Ράιαν Γκόσλινγκ και την Κλερ Φόι – στη χώρα μας στις 11/10.
Πέρα από τις θετικές εντυπώσεις που άφησε το «First Man» στη Βενετία (προβλήθηκε στην πρεμιέρα του φεστιβάλ), η ταινία συζητήθηκε και εξαιτίας της απόφασης του Σαζέλ να μην κινηματογραφήσει τη στιγμή που ο Άρμστρονγκ με τον Όλντριν καρφώνουν την αμερικανική σημαία στο φεγγάρι. Αυτόματα γεννήθηκαν φωνές που έκριναν την ταινία ως αντιαμερικανική και ο Ντόναλντ Τραμπ έσπευσε να δηλώσει ότι πρόκειται για κάτι τρομερό: «Όταν σκέφτεσαι τον Νιλ Άρμστρονγκ και την προσελήνωση, σκέφτεσαι και την αμερικανική σημαία. Γι’ αυτόν τον λόγο, ούτε που θέλω να δω την ταινία».
Ο Νιλ Άρμστρονγκ σε ηλικία 36 ετών, κυβερνήτης της αποστολής «Gemini 8», λίγες στιγμές πριν από την εκτόξευση. © NASA
Η αγάπη για τις πτήσεις
Το «First Man» βασίζεται στην ομώνυμη βιογραφία του Άρμστρονγκ, γραμμένη από τον καθηγητή Ιστορίας Τζέιμς Χάνσεν (είναι η μοναδική επίσημη βιογραφία του, καθώς ο Άρμστρονγκ για χρόνια αρνούνταν να συζητήσει ένα τέτοιο ενδεχόμενο), με τον οποίο συνεργάστηκε πρόθυμα μιλώντας μαζί του για πολλές ώρες. Για την ιστορία να προσθέσουμε ότι ο Χάνσεν αφιερώνει αρκετές σελίδες για τη σημαία, αναφέροντας μάλιστα ότι υπήρξε μια διχογνωμία για το αν έπρεπε να είναι αμερικανική ή των Ηνωμένων Εθνών, και ότι επίσης ήταν ένας πραγματικός μπελάς το να τη στερεώσουν ίσια στο έδαφος της Σελήνης και με τρόπο που δεν θα έπεφτε, όχι τουλάχιστον όσο το βίντεο έστελνε απευθείας εικόνα πίσω στη Γη.
Ο Νιλ Άρμστρονγκ γεννήθηκε το 1930 κοντά στην πόλη Γουαπακονέτα στο Οχάιο, λιγότερο από 60 χιλιόμετρα μακριά από το Ντέιτον, όπου γεννήθηκαν οι αδερφοί Ράιτ. Ως παιδί υπήρξε εξαιρετικά μελετηρός και τα αδέρφια του (Ντιν και Τζουν) τον θυμούνταν πάντα με ένα βιβλίο στο χέρι. Ανάμεσα στα διαβάσματά του υπήρξαν και βιβλία σχετικά με την αεροπλοΐα και κατόπιν κατασκεύαζε αναρίθμητα μοντέλα αεροπλάνων στο παιδικό του δωμάτιο, και κάπου στην εφηβεία του άρχισε να βλέπει κατ’ επανάληψη το ίδιο όνειρο: να αιωρείται. Ξεκίνησε μαθήματα πτήσεων στα δεκαέξι του και έμαθε να πιλοτάρει ένα αεροπλάνο πριν μάθει πώς να οδηγεί ένα αυτοκίνητο. Γράφτηκε στο τμήμα αεροναυπηγικής στο Πανεπιστήμιο Περντιού, όμως διέκοψε τις σπουδές του για να καταταγεί στην Αμερικανική Αεροπορία και στάλθηκε στην Κορέα, όπου πραγματοποίησε 78 πτήσεις. Όταν επέστρεψε στις ΗΠΑ, ολοκλήρωσε τις σπουδές του και άρχισε να εργάζεται στη NACA (πρόγονο της NASA) ως πιλότος δοκιμαστικών πτήσεων.
Εν τω μεταξύ, στα χρόνια του πανεπιστημίου είχε γνωρίσει την Τζάνετ Ελίσαμπεθ Σίρον, την οποία και παντρεύτηκε το 1956. Έκαναν δύο γιους, τον Έρικ και τον Μαρκ, και μία κόρη, την Κάρεν, η οποία όμως σε ηλικία δύο ετών διαγνώστηκε με όγκο στον εγκέφαλο και πέθανε έξι μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 1962. Ο Άρμστρονγκ θρήνησε σιωπηλά, διακριτικά και μόνος. Ο Χάνσεν αναφέρει στο βιβλίο του πως, όταν επικοινώνησε με ανθρώπους που αργότερα συνεργάστηκαν στενά με τον Άρμστρονγκ, του απάντησαν έκπληκτοι ότι δεν ήξεραν καν ότι ο Νιλ είχε κόρη. Ήταν η επιλογή του να ακολουθήσει μια τόσο ιδιαίτερη επαγγελματική σταδιοδρομία, ένας τρόπος να ξεφύγει από την καθημερινότητα και να ξεπεράσει τη θλίψη του; Ο ίδιος ποτέ δεν παραδέχτηκε ότι υπήρχε κάποια σύνδεση. Σε κάθε περίπτωση πάντως, λίγους μήνες μετά τον θάνατο της Κάρεν, εντάχθηκε στο σώμα των αστροναυτών.
Το 1966 ήταν ο κυβερνήτης της αποστολής «Gemini 8», κατά την οποία πραγματοποιήθηκε η πρώτη σύνδεση δύο διαστημικών σκαφών. Η αποστολή παραλίγο να εξελιχθεί σε τραγωδία, αλλά ολοκληρώθηκε ομαλά χάρη στους επιδέξιους χειρισμούς του Άρμστρονγκ. Ήταν μία από τις αρκετές φορές που η ζωή του κινδύνευσε, με τον ίδιο όμως να αντιμετωπίζει τις καταστάσεις αυτές στωικά, απλώς σαν να είχε περάσει μια δύσκολη μέρα στη δουλειά. Η αντίδρασή του στην κρίση του «Gemini 8» εκτιμήθηκε μέσα στη NASA και ήταν κι αυτός ένας λόγος που επιλέχθηκε ως κυβερνήτης για την ιστορική αποστολή του «Apollo 11».
Την άνοιξη του ’69, τo περιοδικό Life ακολούθησε τον Άρμστρονγκ στην καθημερινότητά του στο Χιούστον. Εδώ γευματίζει μόνος του.
Μια φράση της στιγμής
Εκτός από τα αμέτρητα μηχανικά ζητήματα που απαιτούσαν λύση ώστε η αποστολή να είναι επιτυχημένη, στα γραφεία της NASA είχε προκύψει ένας ακόμα πονοκέφαλος: ποιος θα ήταν ο αστροναύτης που θα έβγαινε πρώτος από τη σεληνάκατο; Η επιθυμία του Όλντριν ήταν γνωστή. Όμως στη NASA αποφάσισαν διαφορετικά. Ο Κρις Κραφτ, τότε επικεφαλής των επιχειρήσεων πτήσεων, «μαρτύρησε» στον Χάνσεν ότι ο Άρμστρονγκ «είχε ό,τι χρειαζόταν για να γίνει ένας θρύλος, ένας Αμερικανός ήρωας μεγαλύτερος του Λάκι Λίντμπεργκ (σ.σ. ο πιλότος που πέταξε πάνω από τον Ατλαντικό το 1927), μεγαλύτερος από κάθε στρατιώτη, κάθε πολιτικό, κάθε εφευρέτη». Ο Άρμστρονγκ ήταν, πράγματι, ιδανικός γι’ αυτόν τον ρόλο στο παιχνίδι των εντυπώσεων, το οποίο παιζόταν παράλληλα με αυτό της εξερεύνησης του Διαστήματος.
Το «Apollo 11» εκτοξεύτηκε στις 16 Ιουλίου του 1969 και κατά τη διάρκεια του τετραήμερου ταξιδιού του μέχρι το φεγγάρι τα τρία μέλη της αποστολής (ο τρίτος ήταν ο Μάικλ Κόλινς) συζήτησαν ένα θέμα που θα μας απασχολούσε πολύ αργότερα: τι θα έλεγε ο Άρμστρονγκ τη στιγμή που θα έκανε το πρώτο βήμα στο φεγγάρι. Όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες των Όλντριν και Κόλινς, η φράση που τελικά είπε («Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα μεγάλο άλμα για την ανθρωπότητα») δεν ήταν κάτι που είχε σκεφτεί από πριν.
Πίσω στη γη
Ο κόσμος παρακολούθησε από τις τηλεοράσεις την ιστορική στιγμή και όταν ο Άρμστρονγκ επέστρεψε στη Γη, «δεν ήταν πια ένας άνθρωπος», όπως γράφει και ο Χάνσεν, «ήταν ο Πρώτος Άνθρωπος». Μέσα σε πανηγυρικό κλίμα οργανώθηκαν παρελάσεις με ανοιχτά αυτοκίνητα στις μεγάλες πόλεις των ΗΠΑ, όπου πλήθος κόσμου υποδέχτηκε τον νέο ήρωα της χώρας. «Είχα την τιμή να του πάρω μια συνέντευξη αμέσως μετά την επιστροφή του στη Γη. Ύστερα έμεινε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας», έγραψε ο Πάτρικ Μουρ το 2012, αμέσως μετά τον θάνατο του Άρμστρονγκ. «Στην προσωπική του ζωή ο Νιλ ήταν ένας μάλλον ντροπαλός άνθρωπος, που έδινε αξία στους άλλους παρά στον εαυτό του».
Η γιορτή κράτησε, πράγματι, λίγο. Επέστρεψε στη NASA, όπου εργάστηκε για έναν χρόνο σε θέση γραφείου και έπειτα παραιτήθηκε για να διδάξει αεροναυπηγική στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι. Δεν ήταν ότι έψαχνε κάπου να κρυφτεί ή ότι ήθελε να εξαφανιστεί. Συνέχισε (όχι συχνά) να εμφανίζεται δημόσια και να δίνει ομιλίες, ωστόσο δεν άντεχε ούτε την υπερβολή ούτε την προσωπολατρία. Διαμαρτυρόταν για το γεγονός ότι το πανεπιστήμιο έπρεπε να απασχολεί προσωπικό για να ξεδιαλύνει την αλληλογραφία που δεχόταν και η οποία δεν είχε καμία σχέση με ακαδημαϊκά ζητήματα, και ενοχλούνταν από την παρουσία στο campus ανθρώπων που ονειρεύονταν μια χειραψία, μια φωτογραφία, ένα αυτόγραφο – όταν αργότερα συνειδητοποίησε ότι πολλά από τα αυτόγραφά του πωλούνταν, σταμάτησε να δίνει αυτόγραφα.
Ήταν θέμα χαρακτήρα; Ήταν θέμα αρχών; Ήταν η ανοιχτή πληγή από την προσωπική του τραγωδία; Στην επέτειο των 40 ετών από το ταξίδι στο φεγγάρι, η Washington Post σχολίασε ότι ίσως ο Άρμστρονγκ μπορούσε να συνειδητοποιήσει τη ματαιότητα του στάτους της διασημότητας και ότι είχε υπάρξει «ο απόλυτος επαγγελματίας, έκανε ό,τι του ζητήθηκε και έπειτα γύρισε σπίτι, απορρίπτοντας τις δάφνες».
Προ ημερών, ο Μπραντ Μέλτζερ, δημιουργός μιας κομίστικης βιογραφίας του Άρμστρονγκ, σχολίασε στο CNN ότι ο «πρώτος άνθρωπος» δεν βρίσκεται στην επικαιρότητα λόγω της επικείμενης επετείου των 50 ετών από την προσελήνωση ούτε λόγω της ταινίας ή των σχολίων του Τραμπ για τη σημαία. «Ο πραγματικός λόγος που ο Νιλ Άρμστρονγκ έχει επιστρέψει είναι επειδή τον χρειαζόμαστε. Περισσότερο από ποτέ». Τον ταπεινό ήρωα, με το χαμηλωμένο βλέμμα και το ειλικρινές χαμόγελο. ■
Από τη φωτογράφιση του LIFE το 1969, ο Άρμστρονγκ περνάει χρόνο με την οικογένειά του.