Ικαρία, 2014. «Οι φίλοι μου έκαναν διακοπές στην Ελλάδα και ενώ έτρωγαν σε μια ταβέρνα δίπλα στη θάλασσα, η σορός ενός νεαρού ξεβράστηκε στην όχθη. Αμέσως με κάλεσαν σοκαρισμένοι. Με ρώτησαν αν μπορώ να μάθω ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος. Και αυτό έκανα», εξιστορεί στην «Κ» η συνταξιούχος δικαστής από τη Βρετανία, Κατρίνα Τζάρβις. «Με τη βοήθεια ενός Ελληνα ακτιβιστή που συνεργαζόταν με τις οικογένειες αγνοουμένων και δύο ιατροδικαστών, παρά τα εμπόδια, καταφέραμε να γίνει ταυτοποίηση αλλά και να επικοινωνήσουμε με την οικογένειά του, η οποία επιθυμούσε την επιστροφή της σορού στην πατρίδα του. Αυτό δεν κατέστη δυνατό, αλλά τουλάχιστον ξέρουν ότι είναι θαμμένος στην Κομοτηνή. Είναι μεγάλη ανακούφιση». Επρόκειτο για έναν 22χρονο άνδρα από τη Συρία.
Περιγράφοντας στην «Κ» την 20ετή και πλέον ενασχόλησή της –ως νομικός– με θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του προσφυγικού ζητήματος διεθνώς, η κ. Τζάρβις λέει ότι μετά τη συνταξιοδότησή της αποφάσισε να ασχοληθεί με το τι ακριβώς συμβαίνει όταν κάποιος πεθαίνει ή αγνοείται. Η υπόθεση του 22χρονου Σύρου αποτέλεσε την αφορμή για την επανέναρξη της νομικής δραστηριοποίησής της στην Ελλάδα με συνοδοιπόρο τον Σιντ Μπόλτον, δικηγόρο με εξειδίκευση στο Δίκαιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για ανηλίκους.
«Η ταυτοποίηση του νεκρού (σ.σ. 22χρονος Σύρος) και η ενημέρωση της οικογένειάς του υλοποιήθηκαν αποκλειστικά και μόνο λόγω της αφοσίωσης και καλής θέλησης όσων ενεπλάκησαν και όχι επειδή ακολουθήθηκαν οι υπάρχοντες κανόνες», εξηγούν υπαινισσόμενοι ελλειμματική δομή τέτοιου είδους επιχειρήσεων.
«Στην πορεία αντιμετωπίσαμε σωρεία προβλημάτων. Πρακτικά, ηθικά, γραφειοκρατικά ακόμα και ιατρικά κωλύματα, γεγονός που μας ώθησε να αναζητήσουμε τρόπους για να προσφέρουμε καθοδήγηση και στήριξη σε όλες τις εμπλεκόμενες υπηρεσίες», πρόσθεσε ο κ. Μπόλτον.
Το καλοκαίρι του ίδιου έτους ταξίδεψαν στη Λέσβο ως εθελοντές. «Τον Οκτώβριο όμως είχαμε ναυάγια και πολλούς νεκρούς. Εστειλα ένα νεκροτομείο-ψυγείο, καθώς οι υποδομές λόγω της υπερβολικής ζέστης δεν επέτρεπαν τη διατήρηση των σορών για αυτοψία», συμπληρώνει. Η μακρά εμπειρία και των δύο διεθνώς σε θέματα διασφάλισης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με έργο σε Αριζόνα, Ν. Μεξικό, Ιταλία, Καλαί, κ.α., τους καθιστά ειδικούς στην αναγνώριση ελλειμμάτων, αν και οι ίδιοι αποποιούνται τον όρο. «Σε καμία χώρα δεν υπάρχει μία υπηρεσία που να έχει όλη την ευθύνη, έτσι όποιο έργο υλοποιείται είναι κατακερματισμένο και διαιρεμένο», τονίζουν.
«Οταν επετεύχθη η συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας και οι πρόσφυγες “εγκλωβίστηκαν” στα νησιά, άρχισαν να ρωτούν για τα νομικά τους δικαιώματα. Σε αυτό το σημείο νομίζω αναγκαστήκαμε να ξαναγίνουμε δικηγόροι», λέει χαρακτηριστικά ο Σιντ Μπόλτον.
«Εσχατα δικαιώματα»
Τον Μάιο συνέταξαν μια δέσμη αρχών και κατευθυντήριων γραμμών που πρέπει να εφαρμόζονται για τις οικογένειες αγνοουμένων ή νεκρών μεταναστών-προσφύγων με σκοπό τη διασφάλιση των δικαιωμάτων τους, βάσει διεθνούς δίκαιου, που περιλαμβάνει τις «καλές πρακτικές» υλοποίησής τους. Οι αρχές είναι εφαρμόσιμες σε οποιαδήποτε χώρα, ανεξαρτήτως νομικού ή πολιτιστικού πλαισίου. Επειτα από διαβουλεύσεις δύο ημερών μεταξύ 52 ειδικών από όλο τον κόσμο συμφωνήθηκε η «Διακήρυξη της Μυτιλήνης», απόρροια του ευρύτερου προγράμματος «έσχατα δικαιώματα». «Η επίτευξη διασύνδεσης ειδικών και η σύνταξη ενός κειμένου αποτελούν ορόσημο για την καθιέρωση των υποχρεώσεων προς όσους υποφέρουν από την απώλεια ή εξαφάνιση των αγαπημένων τους», αναφέρει στην «Κ» η κ. Τζάρβις.
«Οι νεκροί, οι αγνοούμενοι και οι οικογένειές τους είναι οι τελευταίοι τροχοί της αμάξης στα μάτια των αρμοδίων. Η διακήρυξη είναι μια ευκαιρία να πούμε στον ΟΗΕ, στους κρατικούς μηχανισμούς και στην Ε.Ε. ότι το θέμα αξίζει την προσοχή τους», συμπληρώνει. Η πρωτοβουλία χαίρει ήδη της στήριξης αξιωματούχων και διεθνών φορέων, όπως η Υπατη Αρμοστεία και ο Ερυθρός Σταυρός.
Ενας από τους στόχους της πρωτοβουλίας είναι να βοηθήσει στην ίδρυση νεκροταφείων για πρόσφυγες, όχι μόνο στη Λέσβο αλλά και διεθνώς.
Γιατί όμως «της Μυτιλήνης», αφού όπως επεσήμαναν ουκ ολίγες φορές, «δεν συμβαίνει» αποκλειστικά στη Λέσβο, την Ιταλία ή τη Σικελία; «Για συμβολικούς λόγους», απαντούν. «Σκεφτήκαμε πως αν ήταν να κάνουμε κάτι για τα δικαιώματα των αγνοουμένων θα έπρεπε να ξεκινήσουμε από τη Λέσβο, καθώς είναι το νησί που χιλιάδες πρόσφυγες θέλουν να φτάσουν».
Το επόμενο βήμα
Και φυσικά, η υιοθέτηση της διακήρυξης και του πρωτοκόλλου της Μυτιλήνης από τον ΟΗΕ και την Ε.Ε., θα ενεργοποιήσει περαιτέρω τις κυβερνήσεις. Στόχος να δημιουργηθεί ένας ανεξάρτητος διεθνής μηχανισμός, του οποίου ευθύνη θα είναι να συγκεντρώνονται όλα τα επιμέρους στοιχεία για τις ανάγκες των οικογενειών. «Θα έχει κεντρικό ρόλο στο να βεβαιώνει ότι όλα έχουν γίνει σωστά, και ότι η δικαιοσύνη έχει αποδοθεί όπου χρειάζεται», ενώ τα πρακτικά ζητήματα θα έχουν διευθετηθεί είτε αυτό σημαίνει τη διάθεση και συλλογή δεδομένων (DNA), τον επαναπατρισμό σορού ή την έκδοση visa για τους συγγενείς. Το εν λόγω εγχείρημα έχει αναλάβει ήδη η Διεθνής Επιτροπή Αγνοουμένων (ΙCMP) και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (ΙΟΜ). Σημαντικό, καταλήγουν, είναι να μην υποτιμηθεί ο ρόλος της κοινωνίας πολιτών, καθώς οι οικογένειες των αγνοουμένων δεν εμπιστεύονται τα κράτη και ως εκ τούτου δεν απευθύνονται σε αυτά.