Είναι Πέμπτη, 10 Μαΐου, 1 το μεσημέρι περίπου. Ο στόλος της «Ομάδας Αιγαίου», της ΜΚΟ που εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα παρέχει ιατρικές υπηρεσίες σε ακριτικά και απομονωμένα νησιά του αρχιπελάγους, έχοντας ταξιδέψει από τα ξημερώματα, πλησιάζει τη Θύμαινα. Είναι η πρώτη μέρα ενός δωδεκαήμερου ταξιδιού στο πέλαγος, του 24ου Διάπλου Αιγαίου της «Ομάδας».
Σε παλαιότερα χρόνια, η μικρή νησίδα δυτικά των Φούρνων ήταν επιφυλακτική απέναντι στους γιατρούς με τα φουσκωτά σκάφη που τάραζαν την ησυχία της. Ορισμένοι δεν άνοιγαν καν τις πόρτες τους. Τελευταίως όμως, οι σχέσεις έχουν αλλάξει. Καθ’ οδόν για τους Φούρνους, τα φουσκωτά πέρασαν από το λιμανάκι της Θύμαινας να χαιρετίσουν – μία πρόσφατη παράδοση που έχουν καθιερώσει. Οι κάτοικοι τους υποδέχθηκαν με βεγγαλικά, και με τη σημαία της οργάνωσης να ανεμίζει στον ντόκο δίπλα στην ελληνική.
Η «Κ» βρέθηκε προ ημερών με την «Ομάδα Αιγαίου» στις πρώτες τέσσερις μέρες του φετινού διάπλου – στους Φούρνους, τη Θύμαινα και την Πάτμο, με ένα πέρασμα από το Αγαθονήσι και τους Αρκιούς. Βίωσε το θερμό καλωσόρισμα αλλά και τις γραφειοκρατικές επιπλοκές στην παροχή ιατρικού εθελοντισμού. Ακουσε ενημερωτικές ομιλίες για την υπογεννητικότητα και τον καρκίνο του μαστού, αλλά και τις ιστορίες των ανθρώπων που ζουν στις εσχατιές της Ελλάδας – και τις ζωοδοτούν.
Στη Θύμαινα των 136 κατοίκων, για παράδειγμα, μάθαμε ότι το δημοτικό έχει έξι μαθητές και το νηπιαγωγείο μόνο ένα παιδί, και ότι έχει περάσει ενάμισι έτος από την τελευταία γέννα. Περιμένοντας έξω από τα ιατρεία, τα μέλη της κλειστής κοινότητας κάνουν πλάκα ο ένας στον άλλο. «Είναι καλά το μωρό, κλωτσάει;», ρωτούν μία ηλικιωμένη κυρία και γελούν. Ενας νέος άνδρας με μαύρο μούσι, που υπηρέτησε στις ειδικές δυνάμεις και που υπηρετεί και σήμερα ως εθνοφύλακας, μας λέει για τις τέσσερις ελληνικές σημαίες που ανεμίζουν σε ισάριθμες βραχονησίδες στην περιοχή. «Τώρα τις φυλάει το λιμενικό και δεν μας αφήνει να πάμε εκεί να ψαρέψουμε», λέει. «Ποιος τις φύλαγε τόσο καιρό;».
Kάτοικοι της Θύμαινας υποδέχονται με βεγγαλικά την «Ομάδα Αιγαίου».
Στους Φούρνους, στους χώρους του Γυμνασίου και του Λυκείου του νησιού, όπου στήθηκαν τα ιατρεία της «Ομάδας», συνομιλήσαμε με τους αναπληρωτές εκπαιδευτικούς που αποτελούν τη μεγάλη πλειονότητα του διδακτικού προσωπικού. Μας μίλησαν για τις δυσκολίες στη συγκοινωνία με την ηπειρωτική χώρα κατά τον χειμώνα, για το πώς αναγκάζονται να φύγουν από τις κατοικίες που νοικιάζουν πριν λήξουν οι συμβάσεις τους (τέλη Ιουνίου) γιατί οι ιδιοκτήτες θέλουν να τις αξιοποιήσουν τουριστικά κ.ά. «Εμείς οι αναπληρωτές είμαστε μετανάστες – κάθε χρόνο σε διαφορετικό τόπο», λέει μία εκπαιδευτικός.
Στο προαύλιο, ενώ τα γυμνασιόπαιδα αγωνίζονται θορυβωδώς στο βόλεϊ, o Γιώργος, μαθητής Γ΄ Λυκείου, μου λέει για τα σχέδιά του να γίνει μάγειρας, σπουδάζοντας σε ΙΕΚ στον Πειραιά. Σκοπεύει μετά να γυρίσει; «Δύσκολα». Ο Αποστόλης, Β΄ Γυμνασίου, δηλώνει παθιασμένος με τη Φυσική. Μαθαίνει αγγλικά και γερμανικά και ονειρεύεται να μεταναστεύσει για Γερμανία, όπου εργάζεται ο πατέρας του και όπου «η οικονομία είναι καλύτερη». Η τάση φυγής είναι πανταχού παρούσα.
«Το ηθικό μας είναι ακμαιότατο, τις σημαίες τις κρατάμε ψηλά»
Το μεσημέρι του Σαββάτου, έπειτα από πορεία 25 μιλίων σε φρέσκο εξάρι, με τίποτα πάνω μας να μη μένει στεγνό, φτάσαμε από τους Φούρνους στο μαγευτικό Αγαθονήσι. Είναι το βορειότερο άκρο των Δωδεκανήσων και, όπως σημειώνει στην «Κ» ο δήμαρχός του, Ευάγγελος Κοττόρος, «απέχει 120 μίλια από το διοικητικό κέντρο του νομού, τη Ρόδο, και μόλις οκτώ από τις μικρασιατικές ακτές».
«Δεν ανησυχούμε ιδιαιτέρως», απαντά σε ερώτηση σχετικά με τις πρόσφατες εντάσεις με την Τουρκία. «Αλλά παρακολουθούμε τι κάνουν και τι λένε προσεκτικά, και έχουμε τον νου μας. Το ηθικό μας είναι ακμαιότατο, τις σημαίες τις κρατάμε ψηλά».
Ο κ. Κοττόρος είναι δήμαρχος Αγαθονησίου από το 2007. Υπηρέτησε ως δάσκαλος για 15 χρόνια στο νησί του, μετά για δύο δεκαετίες στη Σάμο, πριν επιστρέψει μετά τη συνταξιοδότησή του. «Αν έχουμε υγεία, συνεχίζουμε», λέει. «Οσο αντέχουμε».
Στις μέρες του, έχει εδραιωθεί η ανάκαμψη του τοπικού πληθυσμού (από 112 στην απογραφή του 1991, αυξήθηκαν σε 186 το 2011). «Το έχω βάλει στόχο αυτό. Στο νησί δεν υπήρχε γυμνάσιο και λύκειο, οπότε οι γονείς φεύγανε, πήγαιναν στη Σάμο, την Πάτμο. Δεν υπήρχε οργανωμένο ιατρείο. Κοίταξα λοιπόν να βελτιώσω αυτές τις υποδομές – Υγεία, Παιδεία, συγκοινωνία, που έχει βελτιωθεί πολύ. Εχουμε πλέον γυμνάσιο και λύκειο. Εχουμε αγροτικό γιατρό. Φέτος θα λειτουργήσει και νηπιαγωγείο – σε αίθουσα που μας έχει προσφέρει η “Ομάδα Αιγαίου”. Χωρίς τις εθελοντικές ομάδες, τα προβλήματα θα ήταν πολύ χειρότερα».
«Χωρίς τις εθελοντικές ομάδες, τα προβλήματα θα ήταν πολύ χειρότερα», λέει στην «Κ» ο κ. Κοττόρος.
Η συζήτηση στρέφεται στο προσφυγικό. «Από το 2007, έχουμε φιλοξενήσει στο νησί πάνω από 60.000 πρόσφυγες και μετανάστες», φανερώνει ο δήμαρχος. «Μόνο το 2015, περάσανε 32.000 από το νησί. Σε μία μέρα φτάσανε 28 σκάφη, 1.160 άνθρωποι». Περιγράφει τις τραγικές σκηνές που βίωσε με τους 16 νεκρούς του ναυαγίου του περασμένου Μαρτίου και για «το παιδάκι που πέθανε στα χέρια μου». Μιλάει για τον πρόχειρο καταυλισμό που έστησε, με τη στήριξη της Υπατης Αρμοστείας, και καταγγέλλει ότι η κυβέρνηση «ακόμα δεν θέλει να καταλάβει το μέγεθος του προβλήματος».
«Επτά μήνες χωρίς γιατρό»
«Για δύο χρόνια, μέχρι το 2014, ήταν μόνιμα στο Αγαθονήσι ένα σκάφος του Frontex, πήγαινε στην οριογραμμή των θαλάσσιων συνόρων και έκανε αποτροπές, γινόταν μια σωστή διαχείριση μαζί με τα δικά μας πλωτά», λέει ο δήμαρχος. Μετά, «με τη θεωρία ότι δεν υπάρχουν θαλάσσια σύνορα, άλλαξαν τα πράγματα». Τον Ιούλιο του 2015, λέει, με το προσφυγικό κύμα να γιγαντώνεται, έφυγε η γιατρός που ήταν μόνιμα στο νησί. Παρότι ο κ. Κοττόρος απευθύνθηκε προσωπικά στον τότε υπουργό Υγείας Π. Κουρουμπλή, για να υπάρξει αντικαταστάτης, «μείναμε επτά μήνες χωρίς γιατρό». Εως το 2015, λέει, έρχονταν στο νησί κυβερνητικοί βουλευτές, ακόμα και υπουργοί. Με τη νέα κυβέρνηση, «δεν δέχθηκα ούτε ένα τηλέφωνο από έναν κυβερνητικό βουλευτή που να με ρωτάει πώς τα πάμε. Γι’ αυτό είμαι εξοργισμένος».
«Νιώθω πραγματικά ότι προσφέρω»
Ο Γιάννης Βαρθάλης έφτασε στους Φούρνους από την Αθήνα με σκοπό να μείνει για μία σχολική χρονιά. Σήμερα, 19 χρόνια αργότερα, είναι ακόμα εκεί. Είναι διευθυντής του δημοτικού σχολείου των Φούρνων, αλλά και προπονητής των «Κουρσάρων», της ποδοσφαιρικής ομάδας του νησιού, που συμμετέχει στο τοπικό πρωτάθλημα της Ενωσης Ποδοσφαιρικών Σωματείων Σάμου (μου δείχνει ψηλά στον λόφο τις κερκίδες πίσω από τις οποίες κρύβεται το γήπεδο του νησιού). Είναι επίσης –όπως γίνεται σαφές καθώς με ξεναγεί στο προαύλιο– ο κηπουρός του σχολείου, με φιλοδοξίες να μετατρέψει ένα εγκαταλελειμμένο σκάμμα σε μποστάνι. «Εχουμε τράπεζα σπόρων», λέει. «Εχουμε μαζέψει σπόρους από Ψαρά, Χίο, Νάξο – κολοκύθι, ντομάτα, φασολάκι… Θα πάω σε λίγες μέρες να φέρω χώμα από την Ικαρία και θα τους φυτέψουμε».
«Νιώθω πραγματικά ότι προσφέρω σε αυτόν τον τόπο», λέει ο κ. Βαρθάλης. Προσπαθεί, όπως λέει, να φέρει τα παιδιά του νησιού πιο κοντά στις εξελίξεις που συμβαίνουν στον έξω κόσμο. Παράλληλα, εξυμνεί την «απλή, ήρεμη ζωή» και «την πολύ στενή επαφή με τη φύση» στο ακριτικό νησί.
Οι δυσκολίες στα σχολεία ακριτικών νησιών είναι μεγάλες.
Οι δυσκολίες, ωστόσο, είναι δεδομένες. «Κάθε χρόνια οι δάσκαλοι αλλάζουν», λέει ο κ. Βαρθάλης. «Οι άνθρωποι αυτοί χρειάζονται κάποιο χρόνο για να προσαρμοστούν στον τόπο, να μπουν στον ρυθμό του σχολείου. Είναι πάρα πολύ δύσκολο». Ενα άλλο σημαντικό πρόβλημα, λέει, για το οποίο οι γονείς έκαναν κατάληψη του σχολείου για ένα μήνα κατά τη φετινή σχολική χρονιά, αφορούσε τη μείωση του διδακτικού προσωπικού σε τέσσερα άτομα. «Τώρα λειτουργούμε πάλι με έξι δασκάλους – έναν για κάθε τάξη. Αλλά φοβάμαι ότι θα το πάνε ξανά για υποβάθμιση». Το σχολείο έχει 37 μαθητές, αναφέρει, έχοντας πέσει πριν από λίγα χρόνια μόλις στους 27.
Τάση εγκατάλειψης
Η τάση εγκατάλειψης του νησιού φαίνεται και από αλλού. «Φέτος για πρώτη φορά δεν μπορούσαμε να συμπληρώσουμε ενδεκάδα στην ομάδα. Αφού απελπίστηκα και τους είπα ότι φέτος είναι τελευταία μου χρονιά, δεν έχει άλλο…». Και η κλειστή κοινωνία, όπου όλοι ξέρουν τα πάντα για όλους, γίνεται ενίοτε κάπως ασφυκτική.
Η «Ομάδα Αιγαίου» πώς έχει βοηθήσει το σχολείο; «Αν γυρίσουμε στις τάξεις, θα δείτε ότι [η συνεισφορά τους] είναι παντού. Εχουμε [χάρη στην «Ομάδα Αιγαίου»] διαδραστικό πίνακα από το 2010. Υπολογιστές, λάπτοπ, αθλητικό υλικό, πολιτιστικές δράσεις…». Ο δήμος, μας λέει, έχει αναλάβει εδώ και 20 χρόνια το κόστος του ρεύματος. Αλλά και το σχολείο έχει βοηθήσει τον εαυτό του: «Εχουμε βάλει θερμοσυσσωρευτές για τη θέρμανση, που θα ήταν το μεγαλύτερο κόστος, κι έτσι δεν καίμε πετρέλαιο».
Με το πέρας της ξενάγησης, ο κ. Βαρθάλης μπαίνει στην τάξη ΣΤ΄ Δημοτικού που διδάσκει και συνεχίζει το μάθημα – για τη φυσική των φακών.
«Θέλω να ζήσω εδώ μαζί με τα παιδιά μου, μακάρι να μπορέσω»
«Στις μέρες μας είναι πολύ σημαντικό το οικονομικό, για να αποφασίσουμε αν θα κάνουμε οικογένεια». Με αυτό το σκεπτικό, η 32χρονη Ευαγγελία Κυπραίου, ιχθυολόγος και κάτοικος Φούρνων, ευρισκόμενη σε μακροχρόνια σχέση, επισκέφθηκε τους ανθρώπους της Hope Genesis, που βρίσκονταν στο νησί ως μέρος της αποστολής της «Ομάδας Αιγαίου». Πρόκειται για μία ΜΚΟ που παρέχει δωρεάν ιατρικές υπηρεσίες σε εγκύους σε περιοχές (νησιά και απομακρυσμένα χωριά) με μείζον πρόβλημα υπογεννητικότητας.
Πριν μάθει για την ύπαρξη της οργάνωσης, η κ. Κυπραίου εξοικονομούσε ό,τι μπορούσε από τον μισθό της ώστε να μαζέψει ένα ποσό για τις ανάγκες πιθανής εγκυμοσύνης (είχε αποταμιεύσει ήδη μερικές χιλιάδες ευρώ).
«Θέλω να ξέρω ότι μέχρι και το τέλος, κάποια πράγματα θα είναι λυμένα», λέει. «Οτι ανά πάσα στιγμή, αν συμβεί κάτι, θα μπορέσω να προσφέρω στο έμβρυο και στον εαυτό μου μία προστασία». Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, όπως αναφέρει, δεν υπάρχει ούτε μαία στο νησί: «Εφυγε η προηγούμενη και δεν έχει αντικατασταθεί».
Η κ. Κυπραίου γεννήθηκε και μεγάλωσε στους Φούρνους. Κόρη ψαρά, σπούδασε ιχθυολογία στο ΤΕΙ Μεσολογγίου και εργάστηκε εκεί κάποια χρόνια. Επέστρεψε στο νησί της το 2015 ύστερα από απουσία 15 ετών, όταν προέκυψε θέση ανταποκρίτριας στο εθνικό πρόγραμμα συλλογής αλιευτικών δεδομένων, με το Ινστιτούτο Αλιευτικής Ερευνας.
«Ηταν για μένα αυτή η δουλειά!», λέει ενθουσιωδώς. Περιγράφει πώς βγαίνει στα ανοιχτά μαζί με τους ψαράδες (αρχικά, πριν προστεθεί δεύτερος ανταποκριτής, πήγαινε έως τη Χίο), καταγράφει αναλυτικά τα αλιεύματα και τους ενημερώνει για τα είδη (ή τα μεγέθη) που δεν πρέπει να πιάνουν. «Οι ψαράδες τείνουν να είναι καχύποπτοι με τους ανταποκριτές, αλλά εμένα με εμπιστεύτηκαν, γιατί είμαι από εδώ, και γιατί ο πατέρας μου είναι ψαράς», λέει. Μιλάει περήφανα για τις μάχες που έδωσε ο πατέρας της, ως πρόεδρος του τοπικού συλλόγου αλιέων, για να σταματήσει η χρήση δυναμίτη («πολλοί του έκοψαν την καλημέρα») και για το «αστακουδάκι» που έπεισε έναν ψαρά να ρίξει πίσω στη θάλασσα.
«Θέλω να ζήσω εδώ, μαζί με τα παιδιά μου. Μακάρι να μπορέσω», καταλήγει.