Ο Ιταλο Καλβίνο ήταν ιδιαίτερα υπερήφανος για τον μακρινό συμπατριώτη του, τον Τίτο Λουκρήτιο Κάρο, ο οποίος έζησε από το 94 έως το 55 π.Χ. Το ίδιο και ο Κάρλο Ροβέλι. Αμφότεροι μνημονεύουν τον Λατίνο ποιητή και το κλασικό έργο του «Περί της φύσεως των πραγμάτων» (De Rerum Natura), αν όχι με λατρεία, πάντως με απεριόριστο θαυμασμό.
Ο Ιταλο Καλβίνο (1923-1985) ήταν βεβαίως ο διάσημος συγγραφέας που άφησε πίσω του μερικά από τα πιο ευφάνταστα κείμενα μυθοπλασίας του 20ού αιώνα. Ο Ροβέλι, επίσης Ιταλός, είναι θεωρητικός φυσικός με εξαιρετική ικανότητα εκλαΐκευσης και αφηγηματική δεινότητα. Τα «Επτά σύντομα μαθήματα φυσικής» του, έγιναν παγκόσμιο best seller (στην Ελλάδα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση της Σώτης Τριανταφύλλου).
Δεν είναι οι μόνοι φυσικά. Και δεν είναι μόνον Ιταλοί. Στην τελευταία συνέντευξή του στους New York Times και στον Τσαρλς Μακ Γκραθ (16 Ιανουαρίου 2018), ο Φίλιπ Ροθ αναφέρει μερικά από τα βιβλία (μη πεζογραφικά όλα) που τον εντυπωσίασαν τον τελευταίο καιρό. Eνα από αυτά, το «Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας» του Αμερικανού κλασικού φιλολόγου Στίβεν Γκρίνμπλατ. Τις ημέρες ακριβώς που δημοσιεύθηκε η συνέντευξη του Ροθ, το συγκεκριμένο βιβλίο κυκλοφόρησε και στη χώρα μας από το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), σε μετάφραση της Δέσποινας Κανελλoπούλου και επιστημονική εποπτεία του Γεωργίου Δ. Χριστοδούλου.
Ο άνθρωπος
Λίγο πριν πεθάνει, λοιπόν, ο Λουκρήτιος συνθέτει το εκτενές φιλοσοφικό ποίημα των 7.415 στίχων μέσα από το οποίο βρίσκει τρόπο να εκφράσει τις επιστημονικές θεωρίες του Δημοκρίτου («Tου αγίου αντρός του Δημοκρίτου η γνώμη», μτφρ. Κων. Θεοτόκη) αλλά και την κοσμοθεωρία του Επικούρου. Χονδρικά: ο θάνατος δεν είναι φόβητρο, η φύση δεν κυριαρχείται από δαίμονες αλλά από φυσικούς νόμους, ενώ το ανθρώπινο είδος, μαζί με άλλα είδη του ζωικού βασιλείου, προέκυψε μέσα από μια τυχαία αλληλεπίδραση των μικροσκοπικών ατόμων που απαρτίζουν την ύλη. Ειδικά ο άνθρωπος εξελίχθηκε εκκινώντας από μια πρωτόγονη κατάσταση. Είναι στ’ αλήθεια αιφνιδιαστικά σύγχρονη η ματιά πάνω στην ύλη που προτείνει ο Λατίνος ποιητής, μέσα από ένα ποίημα-ποταμό που θυμίζει αέναη γιορτή ζωής. Κι όμως, επί σειρά αιώνων, το «Περί φύσεως» ξεχάστηκε. Ουσιαστικά χάθηκε. Στο «Παρέγκλισις» εξιστορείται η μυθιστορηματική ανακάλυψή του, το 1417, σε ένα απομακρυσμένο γερμανικό μοναστήρι από τον Πότζο Μπρατσολίνι.
Γιατί ένας μεγάλος λογοτέχνης, όπως ο Καλβίνο, εμπνέεται από τον Λουκρήτιο; Στα «Αμερικανικά Μαθήματα» (μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτη), στο πρώτο κεφάλαιο, που αποτελεί εγκώμιο στο στοιχείο της ελαφρότητας στη λογοτεχνία, ο Καλβίνο στέκεται ιδιαιτέρως στο «Περί φύσεως» ως «ένα ποίημα για την ύλη, αλλά την ίδια κιόλας στιγμή μάς πληροφορεί ότι η αληθινή πραγματικότητα αυτής της ύλης αποτελείται από αόρατα σωματίδια. (…) Ενας ποιητής που δεν τρέφει καμιά αμφιβολία για την υλική υπόσταση του κόσμου δημιουργεί την ποίηση του αόρατου, την ποίηση των απεριόριστων, απροσδόκητων δυνατοτήτων και την ποίηση του μηδενός».
Ο Καλβίνο τονίζει ακόμα ότι «αυτή η κονιορτοποίηση της πραγματικότητας επεκτείνεται και σε ορατό επίπεδο, και εκεί αναδεικνύεται η ποιητική υπεροχή του Λουκρήτιου». Το πιο διάσημο παράδειγμα (το παραθέτουν και ο Καλβίνο και ο Γκρίνμπλατ στο «Παρέγκλισις») είναι οι στίχοι για τους κόκκους σκόνης που στροβιλίζονται σε μια ηλιαχτίδα μέσα σ’ ένα σκοτεινό δωμάτιο.
Αναζητώ το σχετικό απόσπασμα στην ελληνική έκδοση, από τη «Νεφέλη» (του 1990), σε (παλαιά) μετάφραση του Κωνσταντίνου Θεοτόκη: «Και τωόντι σκέψου: όταν το φως κ’ οι αχτίδες του ήλιου μπαίνουν / Και χύνονται στες σκοτεινές τες κάμαρες, διακρένεις / Σώματα αρίφνητα μικρά, με πολλούς τρόπους στ’ άδειο / Ν’ ανακατεύονται, στο φως το ίδιο των αχτίδων, / Σα νάχαν αιώνιο πόλεμο, να κάνουν μεταξύ τους / Α’μαδιαστά παλεύοντας, αγώνες και πολέμους».
Ο Καλβίνο γοητεύεται από το «Περί φύσεως», διότι το έργο μιλάει για έναν κόσμο στον οποίο δεν κυριαρχεί «μια συμπαγής και σκοτεινή μελαγχολία» μα «ένα πέπλο απειροελάχιστων σωματιδίων, χυμών και αισθήσεων, για ένα νέφος ατόμων, όπως όλα όσα απαρτίζουν την έσχατη ουσία της πολλαπλότητας των πραγμάτων». Και βέβαια, «για τον Λουκρήτιο τα γράμματα ήταν άτομα που βρίσκονταν σε συνεχή κίνηση και χάρη στη μετάθεσή τους δημιουργούσαν αναρίθμητη ποικιλία ήχων και λέξεων».
Ενας θεωρητικός φυσικός όπως ο Ροβέλι, όμως, γιατί έλκεται από το «Περί φύσεως»; Στο βιβλίο του «Η πραγματικότητα δεν είναι αυτό που φαίνεται. Ενα ταξίδι στην κβαντική βαρύτητα» (δεν έχει ακόμα κυκλοφορήσει στα ελληνικά – εδώ αντλούμε από την αγγλική μετάφραση, εκδ. Allen Lane/Penguin, 2016), εξηγεί δεξιοτεχνικά πώς και πόσο άλλαξε ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα, ξεκινώντας από την ατομική θεωρία του Δημοκρίτου και φτάνοντας στην κβαντική βαρύτητα βρόχων. Κάπου στην αρχή αυτής της γοητευτικής διαδρομής συναντά τον Λουκρήτιο. Σε αντίθεση με τον βλοσυρό χριστιανισμό, ο Λουκρήτιος, γράφει ο Ροβέλι, «τραγουδά τα άτομα, τη θάλασσα, τον ουρανό, τη φύση. Εκφράζει σε στίχους φωτεινούς φιλοσοφικά ερωτήματα, επιστημονικές ιδέες, ραφιναρισμένα επιχειρήματα. (…) Η ομορφιά του ποιήματος έγκειται στην αίσθηση του θαύματος που διαπερνά το απέραντο όραμα της ατομικότητας – στην αίσθηση μιας βαθιάς ενότητας των πραγμάτων, προερχόμενη από τη γνώση ότι όλοι είμαστε φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό όπως και τα άστρα». Πράγματι, ο Λουκρήτιος γράφει ότι όλοι προήλθαμε από μια «ουράνια σπορά» – καθιερωμένη πλέον αντίληψη της σύγχρονης αστροφυσικής.
Η πρώτη ακτίνα φωτός που διαπέρασε τη μεσαιωνική σκοτεινιά
Τόσο ο κλασικός φιλόλογος Γκρίν-μπλατ όσο και ο θεωρητικός φυσικός Ροβέλι ξεκαθαρίζουν ότι η ζωτικής σημασίας ανακάλυψη του Πότζο Μπρατσολίνι (στον οποίο οφείλουμε και την ανακάλυψη της πραγματείας περί αρχιτεκτονικής του Βιτρουβίου) αποτέλεσε την πρώτη ακτίνα φωτός στη μεσαιωνική σκοτεινιά, την αυγή της Αναγέννησης.
Η ηχώ του ποιήματος διαπέρασε τον Μποτιτσέλι στην περίφημη «Ανοιξή» του και επηρέασε τον Ντα Βίντσι, τον Γαλιλαίο, τον Κέπλερ, τον Μπέικον, τον Μακιαβέλι, τον Μοντένιο, τον Σαίξπηρ, τον Νεύτωνα, τον Σπινόζα, τον Δαρβίνο έως και τον Αϊνστάιν. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ροβέλι βρίσκει τον χώρο να ανατρέξει στον Λουκρήτιο ακόμα και όταν αναλύει τον κβαντικό μικρόκοσμο.
Παρέγκλισις λοιπόν· πυρηνική έννοια στην επικούρεια φιλοσοφία, όπως την εκφράζει στο «Περί φύσεως» ο Λουκρήτιος: η παρέκκλιση του ατόμου από την ευθεία γραμμή που ταυτίζεται με την ελεύθερη βούληση και την ανθρώπινη αυτονομία. Εξ ου και ο Γκρίνμπλατ έδωσε αυτό τον τίτλο στο βιβλίο του. Στο οποίο, βέβαια, πέρα από τον Λουκρήτιο, αναδύεται σαν μυθιστορηματική μορφή ο Πότζο Μπρατσολίνι: δεινός κυνηγός βιβλίων, υπήρξε συστηματικός αντιγραφέας κλασικών χειρογράφων. Διακρινόταν για τον γραφικό του χαρακτήρα, ο οποίος λέγεται ότι αποτέλεσε πρόδρομο της γραμματοσειράς Times New Roman (λίγο υπερβολικό μάλλον, αλλά ας είναι).
Οταν το 1417 καταφθάνει στο αβαείο των Βενεδικτίνων, στη Φούλδα της σημερινής κεντρικής Γερμανίας, αναζητώντας σπάνια χειρόγραφα, πέφτει τελείως τυχαία πάνω στον Λουκρήτιο. Στο βιβλίο του Γκρίνμπλατ βρίσκουμε ακόμα όλη την απίθανη πορεία που διέτρεξε το «Περί φύσεως», από την εποχή που γράφηκε και τη διάσωσή του από την καταστροφή της Πομπηίας, καταχωνιασμένο, ανάμεσα στις στάχτες μιας βίλας, έως τη στιγμή που πέφτει στα χέρια του Πότζο και ακόμα παραπέρα.
Το να πούμε το στερεοτυπικό ότι το «Παρέγκλισις» διαβάζεται σαν μυθιστόρημα θα ήταν άδικο για την επιστημονική υπόσταση της μελέτης. Ωστόσο, η αφήγηση είναι όντως απολαυστική, ενώ οι πολιτικές, κοινωνικές, ανθρωπολογικές και πολιτισμικές προεκτάσεις της προσέγγισης του συγγραφέα καθιστούν την ανάγνωση του βιβλίου ιδιαίτερη εμπειρία και πύλη σε άλλα αναγνώσματα.
Το «Παρέγκλισις» θίγει και την πολεμική που δέχθηκε η επικούρεια φιλοσοφία από την Εκκλησία. Η επικούρεια ηρεμία σκόπιμα διαστρεβλώθηκε ως ένα μηδενιστικό κυνήγι της ηδονής, αλλά ο Λουκρήτιος έσωσε την παρτίδα. Δεν του οφείλουμε τόσο τη διάσωση μιας συγκεκριμένης φιλοσοφικής σχολής όσο αυτή τη γενναία κατάφαση στη ζωή και τους χυμούς της, στην κατανίκηση των φόβων που μας κρατούν αγκυλωμένους, στενάχωρους. Ο Γκρίνμπλατ το θέτει ευθύβολα όταν κάνει λόγο για το «συνολικό όραμα ενός κόσμου εν κινήσει, ενός κόσμου που δεν χάνει τίποτε από το νόημά του, αλλά γίνεται ακόμα ομορφότερος με την παροδικότητά του, την ερωτική του ενέργεια και την αέναη αλλαγή του».