Εκκωφαντικά λόγια μίσους και επεκτατισμού απειλούν να εισδύσουν στον χρόνο και να πάρουν τη μορφή γεγονότος, αντί να σβήσουν πάραυτα στον αιθέρα του ορθολογισμού. «Με τη βοήθεια του Θεού, η ένδοξη ημισέληνος θα κυματίσει ξανά στην Αθήνα», «είμαστε έτοιμοι να σας ρίξουμε ξανά στη θάλασσα», «Τι Αφρίν, τι Αθήνα, αμφότερες άντρα τρομοκρατών»… Ενας είναι ο φόβος των ημερών, μήπως το μπαλάκι της μισαλλοδοξίας βρει ακραίο στόχο, που θα μιμηθεί εκείνον που τον έπληξε…
Υπάρχει η λογική που λέει ότι η τακτική της υποχώρησης, μολονότι λειτουργεί ως αντίβαρο στους εξτρεμισμούς, από την άλλη καθιστά τα ιδεώδη αναιμικά, φθίνει την ικανότητα για αντίσταση, εξομοιώνει δημοκρατικές και αυταρχικές κοινωνίες, γεννάει αδιαφορία και αποδοχή του μη ανεκτού – ο φανατισμός τρέφεται από τις παραχωρήσεις.
Υπάρχει όμως και η λογική που κραυγάζει ότι απαντώντας με βία στη βία υιοθετείς τη λογική του αντιπάλου (που δεν συγχωρεί μια ζωή εντεύθεν των «αληθειών» και των παραφορών του), η ωμότητα γίνεται θεμιτή, τίποτα πλέον δεν χαλιναγωγεί το πνεύμα της εκδίκησης και ο ιός οδηγεί σύντομα μια φιλελεύθερη κοινωνία σε αιμοσταγείς βαναυσότητες. Το να χαλκεύεις είδωλα στα οποία παραδίδεσαι πυρετικά, το να ονειρεύεσαι ηρωικούς ρόλους σε ανηλεείς πολέμους δεν αποτελεί οδηγό πράξεων – έχει φανεί στην πορεία του είδους ότι είναι πιο εύκολο για ένα πολιτισμένο λαό να υποπέσει στη βαρβαρότητα παρά για ένα βάρβαρο να οδεύσει προς τον πολιτισμό.
Σίγουρα οι δημοκρατίες διαθέτουν απέναντι στην επιθετικότητα την οργανωμένη τους άμυνα. Ωστόσο, κυριότερο όπλο παραμένει η πραότητα των ηθών και η διανοητική δύναμη. Η ικανότητα να αντιτάσσουν στη μανία των παρανοϊκών τον σκεπτικισμό (σε αυτόν οφείλει η ανθρωπότητα τις λίγες στιγμές ευδαιμονίας), τη σκωπτική σοφία, τη μικρή βεβαιότητα για τις θεραπείες του κακού, την αίσθηση των ορίων, τον λόγο, την εμπειρία – η αποδοχή του εναλλάξιμου χαρακτήρα των ιδεών δεν απέβη ποτέ ολέθρια. Να απομονώνουν τη φωτιά, να αποφεύγουν με ελιγμό, όχι με φυγή, το μαχαίρι. Είναι ένας καθημερινός αγώνας τόσο ενάντια στη δειλία όσο και ενάντια στη δυνητική αγριότητα. Οι φανατικοί μάς στήνουν μια διπλή παγίδα: να υποκύψουμε ή να γίνουμε όμοιοί τους. Μπορούμε να την αποφύγουμε;