Την περασμένη Τετάρτη, στο Κηποθέατρο Παπάγου, η βραδιά ήταν αφιερωμένη στη μουσική του Νίκου Ξυδάκη, ξανανιωμένη χάρη σ’ ένα εξαιρετικό συγκρότημα, το Bogaz Musique. Τραγούδησε η Ελένη Τσαλιγοπούλου. Το έργο του Ξυδάκη, από την «Εκδίκηση της γυφτιάς» έως τη μελοποίηση της Σαπφούς, μεταφρασμένης από τον Οδυσσέα Ελύτη, δεν έχει πάψει να με συγκινεί. Μπορεί να χρησιμοποιώ την ειρωνεία ως όπλο κριτικής επιβίωσης, όμως άνθρωπος είμαι κι εγώ (ναι, ναι) και ως άνθρωπος έχω τις αδυναμίες μου και τις ευαισθησίες μου. Εκτός των άλλων, τον Ξυδάκη τον θεωρώ συνεχιστή του ίχνους που άφησε στην ευαισθησία μας ο Χατζιδάκις. Χωρίς τα φτιασίδια του χατζιδακισμού, κράτησε ζωντανό το αίσθημα μιας Ελλάδας αθώας, τρυφερής, καθόλου πονηρής, όχι όμως και ανόητης. Στις δεκαετίες της Μεταπολίτευσης όπου το μόνο αποδεκτό αίσθημα ήταν ο πόνος, η κλάψα, η πικρία και ο ξεπεσμός τους στην καψούρα, έχει σημασία αυτό το αίσθημα. Το αίσθημα μιας πατρίδας που κρατά την έκφρασή της, αλλά δεν φοβάται τον κόσμο. Δεν είναι μόνον ο Ξυδάκης. Είναι κι άλλοι πολλοί, ευτυχώς, που οργάνωσαν την ελληνική αφήγηση στα χρόνια που η Ελλάδα ξεπετούσε την ειλικρίνεια των αισθημάτων πότε για χάρη της πολιτικής, και πότε για χάρη του σκυλάδικου.
Των Ελλήνων οι ταυτότητες. Ηρθε η ώρα να αναλογισθούμε ποιες είναι και γιατί μας αφορούν, τώρα που η στρατηγική της ασχήμιας απλώνει τον ιστό της σαν την πετρελαιοκηλίδα του Κουρουμπλή. Ηρθε η ώρα να απενεχοποιήσουμε το ταυτοτικό ζήτημα και ζητούμενο, που επί δεκαετίες ήταν θαμμένο κάτω από τη χρυσόσκονη της πολιτικής ορθότητας. Η επίκληση της ελληνικής ταυτότητας αυτομάτως σε χρέωνε, ή σε πίστωνε, με μια φυλετική ή θρησκευτική στάση και σου υπέβαλλε μια προδιαγεγραμμένη συμπεριφορά. Αν ήσουν Ελληνας δεν είχες το δικαίωμα να είσαι ταυτόχρονα Ευρωπαίος, ή και πολίτης του κόσμου. Ησουν κάτι σαν δυτικός, γιατί δεν ήσουν ακριβώς, ήσουν ανατολίτης allegro ma non troppo, Βαλκάνιος κατά παραχώρηση, και μεσογειακός λόγω ακτογραμμής. Ας σημειωθεί ότι στη λογοτεχνία μας η Μεσόγειος δεν παίζει ρόλο, όπως στον Βαλερύ ή τον Καμύ. Ο θαλασσινός ορίζοντας του Ελύτη είναι το Αιγαίο. Παλεύοντας να κρατηθούμε στην Ευρώπη, και μέσω αυτής στην παγκοσμιότητα, κατασκευάσαμε μια ταυτότητα φτιαγμένη από τούβλα που παρίσταναν τις ιδέες. Η ιδέα σε βοηθάει να ζήσεις και να δημιουργήσεις. Το τούβλο απλώς σε προστατεύει από την ήπια κακοκαιρία.
Η ταυτότητα, ατομική ή συλλογική, δεν είναι προϊόν διανοητικής διεργασίας. Ή μάλλον, για να είμαι ακριβής, η διανοητική διεργασία είναι απαραίτητη για να επεξεργαστεί ένα πρωτογενές αίσθημα. Είναι το αίσθημα του τόπου, είναι το αίσθημα της μουσικής του, το φως στη ζωγραφική του Παρθένη και του Παπαλουκά, η αναγεννησιακή χαλαρότητα του σώματος στον Τσαρούχη, ο κυματισμός της φράσης στον Παπαδιαμάντη, η μεγαλομανία του Παπαρρηγόπουλου και η τρέλα του Γιαννόπουλου. Είναι το αίσθημα της γλώσσας. Το αίσθημα της κοινότητάς μας ξεκινά από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι μιλούμε την αρχαιότερη ευρωπαϊκή γλώσσα. Πεισματάρηδες, την περιφρονούμε και την κακοποιούμε, όμως συνεχίζουμε να τη μιλάμε και να τη γράφουμε. Είναι προς το συμφέρον μας; Η ταυτότητα δεν είναι ζήτημα συμφέροντος.
Και βέβαια, ο Ελληνας δεν είναι Γερμανός. Ομως αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ελληνας δεν έχει γαλουχηθεί από τη γερμανική παιδεία. Την ελληνική τέχνη την έφερε στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής ένας Γερμανός, ο Βίνκελμαν, στον οποίον χρωστάει πολλά ο φιλελληνισμός, και ο ελληνισμός. Και ο Βίνκελμαν, όπως ο Χαίλντερλιν και ο Γκαίτε, είναι από τα βαρέα μέταλλα που έχουν κατακαθίσει στον βυθό της ευαισθησίας, όχι μόνον των Γερμανών αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. Το ειδικό τους βάρος είναι πολύ μεγαλύτερο από το ειδικό βάρος της οποιασδήποτε πλειοψηφίας στην εκάστοτε Βουλή. Αυτοί οργάνωσαν το κοινό ευρωπαϊκό αίσθημα και το μοιράζονται μαζί μας. Το μεγαλείο της Ευρώπης είναι ότι παλεύει να συνδυάσει το αίσθημα του τόπου με το αίσθημα ενός πολιτισμού, του ευρωπαϊκού.
Τη θέση μας στην Ευρώπη τη χάσαμε. Qui va à la chasse perd sa place. Για να την ξαναβρούμε, πέρα από την ψωροπερηφάνια ή τις ενοχές, πρέπει να ξαναβρούμε το αίσθημα του δικού μας τόπου.