Οταν, εν μέσω δικτατορίας, ο Γιώργος Σεφέρης δήλωσε πως οι καιροί επιβάλλουν τη σιωπή και την απόσυρση, στην πραγματικότητα καλούσε τους συγγραφείς να μην εκδώσουν τα έργα τους όσο ίσχυε η λογοκρισία του καθεστώτος. Βιβλία κυκλοφορούσαν, ακόμη και Μαρξ και Λένιν έβρισκες στα βιβλιοπωλεία, όμως, αν θυμάμαι καλά, κανένα πρωτότυπο λογοτεχνικό κείμενο δεν εκδόθηκε τα χρόνια εκείνα. Οι περισσότεροι από τους συγγραφείς έβγαζαν τα προς το ζην κάνοντας μεταφράσεις –άχαρη και κακοπληρωμένη δουλειά– και μερικοί τυχεροί πήραν την υποτροφία του Ιδρύματος Φορντ, με αποτέλεσμα να τους στείλουν στην γκιλοτίνα τα διάφορα ροβεσπιερόπαιδα της μεταπολίτευσης – «οι τσογλανοπαρέες» του Σαββόπουλου. Οι περισσότεροι πίστευαν, ή έκαναν πως πιστεύουν, πως μαζί με τη δημοκρατία θα ανθούσε και το πνεύμα της δημιουργίας.
Τα πρώτα δείγματα γραφής ήσαν μάλλον μουδιασμένα, όμως, επειδή είχαμε ακόμη δικτατορία, έγιναν δεκτά με τη δέουσα επιείκεια. Τα «Δεκαοχτώ κείμενα» και τα «Νέα κείμενα» δεν έδειχναν ούτε δημιουργική ορμή ούτε πρωτοτυπία. Ομως, επειδή θεωρήθηκαν πράξη αντίστασης του πνευματικού κόσμου κατά του καθεστώτος περνούσαν από χέρι σε χέρι. Μισόν αιώνα μετά τον καιρό εκείνο, αναρωτιέμαι ποια ήταν η ουσιαστική παρέμβαση του πνευματικού κόσμου στα χρόνια της δικτατορίας. Πέρα από τις δηλώσεις δημοκρατικών φρονημάτων εννοείται, και τη σιωπή. Πώς προετοίμασε ο πνευματικός κόσμος την κοινωνία να υποδεχθεί τη δημοκρατία; Και το κυριότερο. Γιατί όταν, επιτέλους, μπόρεσε να μιλήσει χωρίς λογοκρισίες και περιορισμούς, δεν κατάφερε να ανταποκριθεί στην προσμονή που είχε δημιουργήσει και επιδόθηκε σε μια απολογία της αντίστασης κατά της δικτατορίας; Αδικώ πολλούς. Σίγουρα και δεν το θέλω. Μιλώ όμως για το κυρίαρχο ρεύμα.
Γιατί ο λεγόμενος πνευματικός κόσμος δεν έβλεπε το 1974 την Ελλάδα που έρχεται; Γιατί δεν τόλμησε να τη δει; Γιατί παραδόθηκε άνευ όρων στα διλήμματα της πολιτικής και γιατί δεν μπόρεσε να βοηθήσει την πολιτική να ξεπεράσει τις αγκυλώσεις της; Οπως υπήρξαν οι ερπύστριες και τα εμβατήρια της δικτατορίας, έτσι υπήρξαν οι ερπύστριες και τα εμβατήρια της μεταπολίτευσης. Προτιμότερα τα μεν των δε χωρίς αμφιβολία, πλην όμως εξίσου ισοπεδωτικά. Οσο ισοπεδωτικές ήσαν οι δημοκρατικές συναυλίες στις πλατείες, τα αντάρτικα του Τζαβέλλα και η αποθέωση του Βελουχιώτη. Ο εθνικολαϊκισμός δεν γεννήθηκε χθες. Και οι αμνοί της μεταπολίτευσης έχουν τις ευθύνες τους.
Πρώτο κείμενο μιας σειράς που θα σας συνοδεύσει, αν τα αντέξετε, ώς το τέλος της εβδομάδας, και την αρχή των διακοπών μου.