«Δεν υπήρξα ποτέ πολεμική ανταποκρίτρια, δεν είχα ζήσει ποτέ τον θάνατο από αυτή την απόσταση. Τον τρόμο, τον πανικό και την απελπισία που κατέγραψα στο ντοκιμαντέρ δεν θα τα ξεχάσω ποτέ. Θα τα θυμάμαι πάντοτε με την ίδια ένταση». Όταν η Δάφνη Ματζιαράκη ολοκλήρωνε την ομιλία της στη Λυρική Σκηνή, η φωνή της είχε «σπάσει». Μπροστά στο ακροατήριο του φετινού TedxAthens, στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, η δημιουργός του «4.1 miles» αφηγήθηκε την ιστορία του ντοκιμαντέρ της σαν να ζούσε ξανά την κάθε στιγμή του.
Με πρωταγωνιστή τον κυβερνήτη ενός λιμενικού σκάφους στη Λέσβο που κάθε μέρα έσωζε δεκάδες ανθρώπινες ζωές στη θάλασσα, η νεαρή σκηνοθέτις έφτασε να διεκδικεί βραβείο Όσκαρ στην κατηγορία του ντοκιμαντέρ μικρού μήκους. Επί τρεις εβδομάδες κατέγραφε καθημερινά όλα όσα συνέβαιναν μπροστά στα μάτια της. Και η περίοδος αυτή, αποκαλύπτει στη συνέντευξή της στο «Κ», άλλαξε για πάντα τη ζωή της.
Τον Σεπτέμβριο του 2015, η φωτογραφία του Αϊλάν, του μικρού Σύρου πρόσφυγα που κειτόταν νεκρός στα παράλια της Τουρκίας ύστερα από μία ακόμa προσφυγική τραγωδία στο νερό, είχε «στοιχειώσει» ολόκληρο τον πλανήτη. Εκείνη την περίοδο, η Δάφνη Ματζιαράκη είχε ήδη μετακομίσει από την Αθήνα στην Καλιφόρνια και σπούδαζε δημοσιογραφία στο πανεπιστήμιο του Berkeley. «Θυμάμαι ότι εκείνες τις μέρες η μεταναστευτική κρίση ήταν πρώτο θέμα παντού και η Ελλάδα βρισκόταν στο επίκεντρο. Κι εγώ ήμουν μια Ελληνίδα στην Αμερική που προσπαθούσα να ενημερωθώ με κάθε τρόπο για το τι συνέβαινε στη χώρα μου. Τότε συνειδητοποίησα κάτι που πραγματικά με τάραξε. Από τη μία υπήρχε η δική μου πραγματικότητα, με την κατανόηση και τις ανησυχίες μου για την κατάσταση, και από την άλλη ο κόσμος αυτών των ανθρώπων, των προσφύγων, που ζούσαν την κατάσταση αυτή. Δύο διαφορετικές πραγματικότητες που έμοιαζαν αγεφύρωτες», λέει στο «Κ». Ήταν η στιγμή που πήρε την απόφαση να γυρίσει ένα ντοκιμαντέρ με το οποίο θα επιχειρούσε να «γεφυρώσει» τους δύο κόσμους. Και η Λέσβος, εξηγεί η Δάφνη, ήταν το σημείο όπου αυτοί οι δύο κόσμοι συναντιούνταν.
Η γνωριμία με τον καπετάνιο του Λιμενικού Σώματος
Έχουν περάσει 19 μήνες από τα γυρίσματα στη Λέσβο, όμως η Δάφνη θυμάται με κάθε λεπτομέρεια τις στιγμές που έζησε πάνω στο σκάφος. Υπήρξαν φορές, εξηγεί, που χρειάστηκε να αφήσει στην άκρη τον ρόλο της. «Πριν πάω στη Λέσβο, είχα θέσει το δίλημμα στον εαυτό μου για το ποιος είναι ο ρόλος του σκηνοθέτη σε μια περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Τότε είχα απαντήσει ότι έπρεπε απλώς να καταγράψω με τον πιο ακέραιο τρόπο την πραγματικότητα, χωρίς να εμπλακώ σε μια κατάσταση στην οποία ήμουν ούτως ή άλλως αδύναμη να βοηθήσω, αφού δεν ήξερα ούτε πρώτες βοήθειες. Αλλά η πραγματικότητα αποδείχτηκε εντελώς διαφορετική. Όταν ο καπετάνιος ανέβασε στο σκάφος ένα μωρό και δεν υπήρχε κανείς να το κρατήσει, μου είπε: “Άσε την κάμερα και κράτα το παιδί”. Εκείνη τη στιγμή δεν υπήρξε δεύτερη σκέψη. Άφησα την κάμερα και βοήθησα. Και με τη σκηνή αυτή επέλεξα να ανοίξω το ντοκιμαντέρ, γιατί ήταν η απάντηση στο δίλημμα που είχα θέσει στον εαυτό μου».
Ο αξιωματικός του Λιμενικού Σώματος Κυριάκος Παπαδόπουλος εν δράσει.
Αφιερωμένο στον μικρό Αμίρ
Το «4.1 miles» είναι η απόσταση που χωρίζει τις ακτές της Λέσβου από τα τουρκικά παράλια. Στα νερά αυτά το προηγούμενο διάστημα χάθηκαν εκατοντάδες πρόσφυγες που προσπάθησαν να φτάσουν έως την Ελλάδα. Το ντοκιμαντέρ είναι αφιερωμένο σε ένα 7χρονο αγόρι, τον Αμίρ Μαχντί, που σε μια επιχείρηση διάσωσης στη θάλασσα έχασε τη ζωή του. «Είδαμε μπροστά μας μια ακυβέρνητη βάρκα που είχε πάνω από 70 άτομα στοιβαγμένα, ανάμεσα στα οποία πολλά παιδιά. Καθώς το πλήρωμα προσπαθούσε να ανεβάσει στο σκάφος μία γυναίκα με τα δύο παιδιά της, αυτά γλίστρησαν και απομακρύνθηκαν πολύ γρήγορα από το σκάφος. Τρόμος, φρίκη και στενοχώρια», περιγράφει η νεαρή σκηνοθέτης. Όταν καταφέραμε να πλησιάσουμε, η μητέρα κρατούσε τα παιδιά της αναίσθητα. Τους ανέβασαν στο σκάφος και τους πρόσφεραν τις πρώτες βοήθειες, ενώ λίγο αργότερα δέσαμε στον μόλο και περιμέναμε το ασθενοφόρο. Το κοριτσάκι επανήλθε και άρχισε να βγάζει νερό από το στόμα, αλλά ο αδελφός της, ο Αμίρ, δεν μπορούσε να συνέλθει. Το ασθενοφόρο έφτασε έπειτα από μία ώρα, ο μικρός μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο, όμως δυστυχώς δεν τα κατάφερε, “έσβησε” μετά από δύο ημέρες».
Το ντοκιμαντέρ της Δάφνης Ματζιαράκη, που η Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου επέλεξε τον περασμένο Φεβρουάριο να συμπεριλάβει στα υποψήφια για Όσκαρ ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, δεν είχε σκοπό να διδάξει, λέει η δημιουργός του, αλλά να αποδώσει την πραγματική διάσταση όσων κατέγραφε. «Δεν βλέπεις συχνά παιδιά τόσο φοβισμένα. Βλέπεις παιδιά να γελάνε, να κλαίνε, να τσακώνονται με τους φίλους τους, αλλά όχι παιδιά αβοήθητα, σε τέτοιο πανικό. Σκοπός του ντοκιμαντέρ ήταν να καταδείξει με ακέραιο τρόπο, χωρίς υπερβολές, χωρίς κοντινά πλάνα στα πρόσωπα των παιδιών και χωρίς συναισθηματισμούς, αυτή την ωμή πραγματικότητα».
Το αμερικανικό όνειρο
Η Δάφνη Ματζιαράκη γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος στην «Καθημερινή» και στον «ΣΚΑΪ» και πριν από λίγα χρόνια πήρε την απόφαση για προσωπικούς λόγους να μετακομίσει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το ντοκιμαντέρ για εκείνη ήταν πάντοτε ένα όνειρο, λέει στο «Κ», και το πανεπιστήμιο Berkeley της Καλιφόρνια της έδωσε την ευκαιρία να το ζήσει, προσφέροντάς της μια μεγάλη υποτροφία. Οι επιτυχίες ήρθαν η μία μετά την άλλη. Πρώτα το φοιτητικό Όσκαρ και ύστερα κάποια άλλα βραβεία. Μέσα σε αυτή τη διαδρομή η Ματζιαράκη έχει ήδη συναναστραφεί γνωστούς σκηνοθέτες και ηθοποιούς του Χόλιγουντ. «Είναι ένας κύκλος αρκετά κλειστός, αλλά πολύ υποστηρικτικός. Άνθρωποι σπουδαίοι, που δεν θα μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι θα μιλούσα μαζί τους, με αγκάλιασαν και με αγκαλιάζουν ακόμη», λέει στο «Κ». Όταν τη ρωτάμε για τα επόμενα σχέδιά της, ξεκαθαρίζει πως αυτή τη φορά δεν θα αφορούν στην Ελλάδα. Το νέο της ντοκιμαντέρ, αποκαλύπτει, θα αφορά στον φόβο για το ξένο και το πώς διαχειριζόμαστε την απειλή ότι χάνουμε την ταυτότητά μας. ■