Οι παλαιότεροι, ίσως και κάποιοι από τους νεότερους, θα θυμούνται τους Αbba, το ποπ συγκρότημα της Σουηδίας που μεσουράνησε τη δεκαετία του 1970, με μία από τις επιτυχίες τους, το τραγούδι «Μoney, money, money». Οι κατά πολύ παλαιότεροι θα θυμούνται την Γκρέτα Γκάρμπο, τη θρυλική σταρ της Σουηδίας. Οι περισσότεροι, όμως, δεν γνωρίζουν πως αφ’ ενός οι μεν και αφ’ ετέρου η δε έχουν εξελιχθεί σχεδόν σε σύμβολα της διαμάχης γύρω από την κατάργηση των μετρητών στη Σουηδία.
Ο στιχουργός των Αbba, Μπιορν Ούλβαους, που έγραψε το «Μoney, money, money», έχει προβληθεί τελευταία ως ένθερμος οπαδός της κατάργησης των μετρητών, μιας διαδικασίας που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη στη Σουηδία. Σε ό,τι αφορά την παγερά ωραία Γκάρμπο, στολίζει, όπως και πολλές άλλες εμβληματικές διασημότητες της χώρας της, την πλέον πρόσφατη σειρά χαρτονομισμάτων που τύπωσε η Τράπεζα της Σουηδίας πριν από περίπου ενάμιση χρόνο, για να ανταποκριθεί στο αίτημα μερίδας Σουηδών οι οποίοι επιμένουν φανατικά στη χρήση των μετρητών.
Η Σουηδία προηγείται στην κατάργηση των μετρητών ακόμη και μεταξύ των ήδη πρωτοπόρων γειτονικών της χωρών, με τέσσερις στις πέντε πληρωμές να γίνονται ήδη ηλεκτρονικά, και μάλλον θα είναι η πρώτη χώρα στον κόσμο που θα καταργήσει πλήρως τα μετρητά. Σύμφωνα με τον Μίκλας Αρβιντσον του Πολυτεχνικού Ινστιτούτου της Στοκχόλμης, η μετάβαση θα έχει πλήρως ολοκληρωθεί μέχρι το 2030. Στη Νορβηγία, η μεγαλύτερη νορβηγική τράπεζα, η DNB, έχει ζητήσει την κατάργηση των μετρητών, και διά στόματος διευθυντικών στελεχών της έχει υπογραμμίσει ότι η Τράπεζα της Νορβηγίας μπορεί να ελέγξει μόνον το 40% από τα 50 εκατ. κορώνες που κυκλοφορούν. Στη Δανία, περίπου το 1/3 των πολιτών πληρώνει με την εφαρμογή MobilePay τα κινητά.
Η τάση, όμως, για κατάργηση των μετρητών δεν περιορίζεται στον δυτικό κόσμο. Από τη Σκανδιναβία μέχρι την Κίνα και από τον Καναδά μέχρι την Κένυα, προωθείται η μετάβαση σε μια εποχή χωρίς υλικό χρήμα αλλά με πληρωμές μέσω κάρτας, μέσω τραπεζικών λογαριασμών και μέσω κινητών.
Στην Κίνα, μάλιστα, έχει σε ορισμένες περιοχές προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό η μετάβαση στη νέα εποχή, ώστε ορισμένες πόλεις τείνουν να παραλείψουν πλήρως την εποχή της χρεωστικής κάρτας και να μεταβούν απευθείας από τα μετρητά στις πληρωμές μέσω κινητού τηλεφώνου. Σύμφωνα με την εφημερίδα Asia Times, στο νότιο μέρος της πόλης Σεντζέν το 80% πληρωμών γίνεται ήδη μέσω κινητού τηλεφώνου.
Η περίπτωση της Σεντζέν φαίνεται, μάλιστα, να αντικρούει ένα από τα επιχειρήματα όσων εναντιώνονται στην κατάργηση των μετρητών και αφορά τον κίνδυνο πλήρους οικονομικής παράλυσης των μικροπωλητών που δεν θα μπορούν να διαθέτουν την απαιτούμενη τεχνολογία. Η ίδια εφημερίδα αναφέρεται στις περιπτώσεις γυναικών που πωλούν πρόχειρο φαγητό στον δρόμο και πληρώνονται μέσω κινητών.
Στην Κίνα οι χρήστες Ιντερνετ ανέρχονται σε 700 εκατ. άτομα, είναι εν ολίγοις περισσότεροι από το άθροισμα των χρηστών σε ΗΠΑ και Ευρώπη, και το 57,7% από αυτούς κάνει χρήση των κινητών του για να πληρώνει. Εχει, έτσι, αναπτυχθεί αναλόγως η σχετική τεχνολογία και είναι κινεζικές οι τέσσερις μεγαλύτερες εταιρείες υψηλής τεχνολογίας με ειδίκευση στις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, οι τέσσερις μεγαλύτερες του λεγόμενου κλάδου των fintechs: η Ant Financial του ομίλου Alibaba με χρηματιστηριακή αξία 60 δισ. δολαρίων και 50% μερίδιο αγοράς, η Lufax αξίας 18,5 δισ. δολαρίων, η JD Finance αξίας 7 δισ. δολαρίων –κοινοπραξία της JD και της Tencent–, και η Qufenqi αξίας 5,9 δισ. δολαρίων. Οι εταιρείες αυτές προσφέρουν εναλλακτική έναντι του τραπεζικού συστήματος της Κίνας, καθώς το 80% των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στη χώρα δεν έχει την κατάλληλη στήριξη από τις κινεζικές τράπεζες.
Ανάλογα καινοτόμες στην κατάργηση των μετρητών αποδεικνύονται ορισμένες χώρες της Αφρικής. Στην Κένυα, για παράδειγμα, δεν είναι καν απαραίτητος πλέον ο τραπεζικός λογαριασμός για μια πληρωμή χωρίς μετρητά. Εδώ και μία δεκαετία υπάρχει η πλατφόρμα πληρωμών M-Pesa που δίνει τη δυνατότητα σε εκατομμύρια χρήστες κινητών να μεταφέρουν χρήματα στέλνοντας μόνον ένα γραπτό μήνυμα από το κινητό τους. Η Ζιμπάμπουε, άλλωστε, γνώρισε το περασμένο έτος μια οξύτατα κρίση ρευστότητας που αναθέρμανε την απέχθεια της κοινής γνώμης προς τις τράπεζες και οδήγησε στην ανάπτυξη μιας σειράς από πλατφόρμες πληρωμών μέσω κινητών. Αυτές οι πλατφόρμες προσέφεραν την εναλλακτική λύση στο εμπόριο, ενώ το σύστημα λειτούργησε αρχικά στην πρωτεύουσα Χαράρε και στη συνέχεια απέδωσε και στις αγροτικές περιοχές.
Το τέλος μιας εποχής 2.700 ετών και οι νέοι κίνδυνοι
Το χρήμα, που επινοήθηκε για πρώτη φορά το 700 π.Χ. στη Μέση Ανατολή και μας συνοδεύει επί περίπου 2.700 χρόνια, δεν είναι τόσο εύκολο και ίσως ούτε τόσο φρόνιμο να καταργηθεί. Η επιχειρηματολογία υπέρ της κατάργησης βασίζεται στην ανάγκη για πάταξη του οργανωμένου εγκλήματος και της μάστιγας της φοροδιαφυγής.
Κάποιοι θα προσέθεταν πως η κατάργηση των μετρητών μπορεί να εξαλείψει και άλλες μορφές μικρής αλλά επώδυνης παραβατικότητας, όπως οι ένοπλες ληστείες στα ταμεία καταστημάτων, οι διαρρήξεις κατοικιών ή και η απλή αρπαγή μιας τσάντας. Δεν λείπουν, όμως, οι προειδοποιήσεις από πλευράς των φίλων των μετρητών που επισημαίνουν όχι μόνον τους κινδύνους αλλά και τα προβλήματα δημοκρατικότητας και σεβασμού στην ελευθερία του πολίτη, που μοιραία θα προκύψουν.
Ενθερμος υποστηρικτής της κατάργησης των μετρητών, ο Κένεθ Ρογκόφ, καθηγητής Οικονομικών στο Χάρβαρντ και συγγραφέας του βιβλίου «Η κατάρα των μετρητών», επικαλείται την ανάγκη να παταχθεί το οργανωμένο έγκλημα αλλά και η μάστιγα της φοροδιαφυγής που, όπως επισημαίνει, μόνον στις ΗΠΑ φτάνει στα 700 δισ. δολάρια ετησίως. Σε ό,τι αφορά, άλλωστε, τη σχέση των μετρητών με το οργανωμένο έγκλημα, ο ίδιος επικαλείται έρευνες κεντρικών τραπεζών σύμφωνα με τις οποίες είναι πολύ μικρό το ποσοστό των χαρτονομισμάτων μεγάλης αξίας που βρίσκεται στα χέρια πολιτών ή επιχειρήσεων. Στην πλειονότητά τους τα μεγάλα χαρτονομίσματα διευκολύνουν τη λειτουργία του οργανωμένου εγκλήματος και, όπως τονίζει ο κ. Ρογκόφ, ένα εκατ. δολάρια μπορεί να χωρέσει σε έναν χαρτοφύλακα αν είναι σε χαρτονομίσματα των 100 δολαρίων, ενώ ένα εκατ. ευρώ μπορεί να χωρέσει σε μια γυναικεία τσάντα αν είναι σε χαρτονομίσματα των 500 ευρώ. Μπορεί κανείς, όμως, να επικαλεστεί ακριβώς τα ίδια στοιχεία για να επιχειρηματολογήσει υπέρ του δικαιώματος των πολιτών να έχουν τον έλεγχο του πλούτου τους και να μην τον εκχωρούν αναγκαστικά στις Αρχές ή στις τράπεζες.
Σύμφωνα, άλλωστε, με επίσημα στοιχεία, το 2014 οι περιπτώσεις ηλεκτρονικής απάτης στη Σουηδία έφτασαν τις 140.000, έχοντας υπερδιπλασιαστεί σε διάστημα 10 ετών, ενώ το 2012 στην Ευρώπη σημειώθηκε μια απότομη αύξηση 15% στις περιπτώσεις απάτης στις πιστωτικές κάρτες με συνολικό κόστος 1,3 δισ. ευρώ.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα και οικονομικό αρθρογράφο Ντομινίκ Φρίσμπι, αν οι κυβερνήσεις απαγορεύσουν την κατοχή και χρήση μετρητών, κινδυνεύουν από πλήρη περιθωριοποίηση ορισμένοι τομείς της κοινωνίας που δεν μπορούν να προσαρμοστούν στη χρήση νέων τεχνολογιών. Το περασμένο έτος ο διευθύνων σύμβουλος της MasterCard ανέφερε στο διεθνές συνέδριο της βιομηχανίας κινητών ότι σχεδόν 70 εκατ. Αμερικανοί δεν έχουν τραπεζικό λογαριασμό ή έχουν ελλιπή στήριξη από τις τράπεζές τους. Το αντίστοιχο ποσοστό στην Ευρώπη ανέρχεται σε 100 εκατ. άτομα, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο υπολογίζεται ότι δεν έχουν καμία πρόσβαση σε τραπεζικές υπηρεσίες συνολικά 2,5 εκατ. άνθρωποι, οι περισσότεροι στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Πολλοί επισημαίνουν πως αν καταργηθούν πλήρως τα μετρητά, δεν θα μπορεί κανείς να δανείσει σε έναν συγγενή ή φίλο που βρέθηκε προσωρινά σε ανάγκη, δεν θα μπορεί να δώσει ένα κέρμα στους μουσικούς που παίζουν στον δρόμο ή σε μικροπωλητές ή ακόμη και σε επαίτες… Πέραν των λαών με προσήλωση στα μετρητά όπως οι Γερμανοί και οι Αυστριακοί, οι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις νέες τεχνολογίες.
Το καλοκαίρι του 2016 ο υφυπουργός Οικονομικών της Σουηδίας έλαβε επιστολή υπογεγραμμένη από 136.000 συνταξιούχους που ζητούσαν να παραμείνει νόμιμη η χρήση μετρητών. Η Τζοάνα Χάλεν, στέλεχος του Σουηδικού Εθνικού Οργανισμού Συνταξιούχων, ενημέρωσε την κυβέρνηση πως μόνον το 50% των μελών του εν λόγω οργανισμού μπορεί να χρησιμοποιεί τις κάρτες πληρωμών παντού, ενώ το 7% δεν τις χρησιμοποιεί ποτέ.
«Οχι» στην ανωνυμία
Κένεθ Ρογκόφ, καθηγητής Οικονομικών στο Χάρβαρντ, υπέρ της κατάργησης των μετρητών: «Είναι σημαντικό να επιτρέπεται στον μέσο πολίτη η χρήση μετρητών για ευκολία και για αγορές λογικού ύψους, αλλά να εμποδιστούν τα επιχειρηματικά μοντέλα όσων εμπλέκονται σε μεγάλες, επανειλημμένες ανώνυμες συναλλαγές. Επίσης οποιοδήποτε σχέδιο μετάβασης πρέπει να κινηθεί πολύ σταδιακά, ώστε να είναι εφικτή η προσαρμογή και να διορθωθούν όσα προβλήματα ανακύψουν».
Μία ιδιωτικοποίηση…
Μπιορν Ερικσον, πρώην διευθυντής των αστυνομικών δυνάμεων της Σουηδίας, πρώην πρόεδρος της Interpol και πολέμιος της κατάργησης των μετρητών: «Γίνεται κάποιου είδους ιδιωτικοποίηση, χωρίς όμως να γνωρίζει ο κόσμος τις επιπτώσεις αυτής της ιδιωτικοποίησης». Ο Ερικσον υποστηρίζει πως η κατάργηση των μετρητών είναι αποτέλεσμα πιέσεων από τις τράπεζες αλλά και από τις εταιρείες χρεωστικών καρτών που αντλούν περισσότερα κέρδη.
Οι ηλικιωμένοι
Τόρε Βάμρακ, εκπρόσωπος του υπουργείου Οικονομικών της Νορβηγίας: «Υπάρχουν πολλοί, μεταξύ των οποίων και οι άνθρωποι μεγάλης ηλικίας, που εξακολουθούν να χρησιμοποιούν μετρητά και πρέπει να έχουν το δικαίωμα να το κάνουν. Επιπλέον, εάν επιβάλουμε μια κατάσταση στην οποία θα καταγράφεται κάθε συναλλαγή, σίγουρα η κατάσταση αυτή θα ενέχει προβλήματα σεβασμού για όσα εμπίπτουν στη σφαίρα της ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων».