Το πρωινό της 7ης Μαρτίου ήταν ένα γεμάτο πρωινό για τον κ. Αγγελο Χανιώτη. Εκτός από την παρουσία του στα εγκαίνια της έκθεσης «Ενας κόσμος συναισθημάτων – Αρχαία Ελλάδα 700 π.Χ.-200 μ.Χ.» του Ιδρύματος Ωνάση στο Μανχάταν, την οποία έχει συνεπιμεληθεί ως ιστορικός που έχει εντρυφήσει στην ιστορία των ανθρώπινων συναισθημάτων, έπρεπε να λύσει και διάφορα ζητήματα «πίσω στο γραφείο». Που αποκτά πιο συναρπαστική διάσταση όταν το «γραφείο» είναι αυτό του διευθυντή της Σχολής Ιστορικών Μελετών του Ινστιτούτου Προηγμένων Σπουδών στο Πρίνστον, το ακαδημαϊκό σπίτι, μεταξύ άλλων, του Αλμπερτ Αϊνστάιν. Λίγο νωρίτερα, για παράδειγμα, είχε δώσει το ΟΚ για την αποστολή εκ μέρους της σχολής ακόμη μιας επιστολής διαμαρτυρίας εναντίον των νέων μέτρων του προέδρου Τραμπ για τη μετανάστευση. «Είναι υποχρέωσή μας να εκδηλώνουμε με όποιον τρόπο περνάει από το χέρι μας την αντίθεσή μας σε τέτοιου είδους επικίνδυνες εξελίξεις», λέει ο 57χρονος καθηγητής Κλασικών Σπουδών. «Το Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών, άλλωστε, είχε επανδρωθεί από την ίδρυσή του το 1930 από μετανάστες και πολιτικά διωκόμενους».
Ο «κόσμος των συναισθημάτων» και ο Ντόναλντ Τραμπ στην ίδια παράγραφο; Κι όμως, η επικράτηση διεθνώς λαϊκιστών όπως ο Αμερικανός πρόεδρος αποκαλύπτει, μεταξύ άλλων, ότι στον χώρο της πολιτικής έχει γίνει αντιληπτή η δύναμη που κρύβουν τα συναισθήματα – όπως ο φόβος και η οργή. Μα και η διασπορά των fake news και η κλίση μας προς τη συνωμοσιολογία σηματοδοτούν με έναν τρόπο την επικράτηση του θυμικού έναντι της λογικής. «Eνας από τους λόγους που πρέπει κάποιος να δει την έκθεση είναι και για να δει πού οδηγούμαστε όταν το συναίσθημα κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο», λέει ο κ. Χανιώτης. Βρισκόμαστε σε ένα ήσυχο γραφείο στον τρίτο όροφο του Ολυμπιακού Πύργου, στο κέντρο του Μανχάταν, όπου στεγάζεται το θυγατρικό ίδρυμα του Ι.Ω., στο Δ.Σ. του οποίου είναι μέλος.
Αν απ’ έξω η 5η Λεωφόρος βουίζει, δεν την ακούμε. Πάντως, ο ίδιος έχει δώσει μεγάλο αγώνα για να δοθεί στο ανθρώπινο συναίσθημα η θέση που του αρμόζει στην ιστορική καταγραφή. Ο κόσμος των συναισθημάτων στην αρχαιότητα παρέμενε αχαρτογράφητος. «Για μεγάλο χρονικό διάστημα η Ιστορία αντιμετωπιζόταν υπό την επιρροή μεθοδολογιών ή θεωρητικών προσεγγίσεων που επικεντρώνονταν στο πολύ μεγάλο και όχι στο μικρό. Ο δομισμός, ο μαρξισμός προσπαθούσαν να καταλάβουν την Ιστορία με κεφαλαίο Ι και όχι τις ιστορίες με μικρό Ι των καθημερινών ανθρώπων. Ενας δεύτερος λόγος είναι ότι ήταν διαδεδομένη η αντίληψη ότι το συναίσθημα είναι διακριτό από τη νόηση και ότι ένας μελετητής πρέπει να ασχολείται με τις νοητικές διεργασίες. Εξηγούσαμε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο επειδή η Αθήνα ήταν μια ιμπεριαλιστική δύναμη, χωρίς να εξετάζουμε τον ρόλο του συναισθήματος και το ότι νόηση και συναίσθημα δεν υπάρχουν χωριστά το ένα από το άλλο». Η αλλαγή προέκυψε και με τις εξελίξεις στη νευροβιολογία, όταν διαπιστώθηκε άμεση συνάρτηση της νόησης και του συναισθήματος. «Πάρτε για παράδειγμα τον φόβο. Αν δω ένα παιδάκι να βάζει το χέρι στην πρίζα θα τρομάξω, γιατί θα έχει λειτουργήσει η νόηση και θα φοβηθώ ότι μπορεί να πάθει ηλεκτροπληξία. Αν δεν έχεις τη γνώση, δεν θα αισθανθείς τίποτα. Οι νοητικές διαδικασίες συνδέονται άμεσα με τα συναισθήματα».
Η μεγάλη παρεξήγηση
Ομως και πάλι οι αντιστάσεις των ιστορικών ήταν σθεναρές. «Ενας μεγάλος ιστορικός όταν άκουσε ότι ασχολούμαι με τα συναισθήματα μου είπε: “Γιατί; Η Ιστορία είναι το ποιος, το πότε, το πού, το γιατί και το πώς”. Του απάντησα ότι μου έδωσε την καλύτερη συνηγορία για τη μελέτη των συναισθημάτων. Το “ποιος” είναι άνθρωποι που διέπονται από συναισθήματα. Τα υπόλοιπα είναι συναισθηματικά συγκείμενα». Ενα μεγάλο ερώτημα βέβαια ήταν το πώς προσεγγίζεις τον συναισθηματικό κόσμο ανθρώπων που έχουν πεθάνει εδώ και χιλιάδες χρόνια. «Είναι διαφορετική η ψυχολογική προσέγγιση κάποιου όταν μπορείς να παρατηρήσεις τον τόνο της φωνής ή τη γλώσσα του σώματος και άλλο να αντιμετωπίζεις συναισθήματα ανθρώπων μέσα από φιλτραρισμένη πηγή, της εικόνας ή του κειμένου. Κατά την άποψή μου όμως αυτό δεν είναι κάτι που πρέπει να μας αποτρέπει από τη μελέτη του συναισθήματος, απλώς να μας κάνει πιο προσεκτικούς».
Στην ουσία, πρόκειται για μια μεγάλη «παρεξήγηση» ότι η αρχαία Ελλάδα διέπρεψε γιατί κάποτε υπερτερούσε η λογική έναντι των συναισθημάτων. Απλώς η συμβολή τους δεν καταγραφόταν από τους ιστορικούς. «Η εκδήλωση του συναισθήματος ποικίλλει. Αυτό που μετράει κάθε φορά είναι η επίδραση της παιδείας, της κοινωνικής θέσης, του φύλου. Διαφορετικός είναι ο συναισθηματισμός του μορφωμένου από αυτόν που δεν έχει περάσει από μια φιλοσοφική παιδεία που του επιβάλλει να ελέγχει τα συναισθήματά του. Διαφορετικός αυτός μιας καταπιεσμένης γυναίκας και ενός μέλους της αριστοκρατίας. Διαφορετικός του δούλου και του ελεύθερου. Επιπλέον, άλλο πράγμα το συναίσθημα και άλλο η εκδήλωσή του. Χαρακτηριστική ήταν μια έρευνα στο Πόρτο Ρίκο και αλλού για τη συχνότητα της επαφής δύο συνομιλητών σε ένα καφενείο. Στο Πόρτο Ρίκο ήταν 150 φορές την ώρα, στο Λονδίνο καμία. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι Αγγλοι δεν αισθάνονται, απλώς δεν το εκδηλώνουν με αυτόν τον τρόπο. Και αυτό το οποίο αλλάζει από μια ιστορική εποχή σε άλλη δεν είναι το τι νιώθει μέσα του κάποιος αλλά το κατά πόσον και πώς θα το εκδηλώσει».
Εξω από το παράθυρο ανεμίζει η ελληνική σημαία – είναι από τα ελάχιστα σημεία στη Νέα Υόρκη αλλά και σε όλη την Αμερική όπου επιτρέπεται η ανάρτηση σημαίας ξένου κράτους. Μολονότι ο κ. Χανιώτης έχει ζήσει στο εξωτερικό το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής του, η φλόγα της Ελλάδας μέσα του δεν έχει καν τρεμοπαίξει. «Είμαι Ελληνας πολίτης, ποτέ δεν απέκτησα οποιαδήποτε άλλη υπηκοότητα», λέει. «Περισσότερο δραστηριοποιούμαι σε σχέση με την επικαιρότητα στην Ελλάδα παρά στην Αμερική. Ενημερώνομαι κάθε μέρα διαβάζοντας ελληνικές εφημερίδες και βρίσκομαι στην Ελλάδα μια φορά τον μήνα. Με ενδιαφέρουν πάρα πολύ αυτά τα οποία συμβαίνουν στη χώρα και συχνά δημοσιεύω άρθρα σε ελληνικά μέσα και είναι κάτι που δεν πρόκειται να σταματήσω. Ενας από τους λόγους που έγινα ιστορικός δεν είναι επειδή με ενδιαφέρει η αρχαία Ιστορία αλλά επειδή με ενδιαφέρει το παρόν». Φυσικά αν δεν έφευγε από την Ελλάδα, η ιστορική έρευνα θα είχε χάσει ένα λαμπρό μυαλό. «Το έχω σκεφτεί. Αν έμενα δεν θα ήμουν ακαδημαϊκός. Μπορεί να ήμουν λογοτέχνης αστυνομικών μυθιστορημάτων, ίσως να είχα μπει στην πολιτική, αλλά δεν θα μπορούσα να λειτουργήσω στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Δεν έφυγα τυχαία. Εφυγα για μεταπτυχιακές σπουδές επειδή τότε δεν γίνονταν στην Ελλάδα και έμεινα στο εξωτερικό όχι γιατί ήθελα αλλά επειδή δεν μπορούσα να γυρίσω. Το ΠΑΣΟΚ είχε τότε μονιμοποιήσει με ένα νόμο επιμελητές και βοηθούς, είχε τσιμεντοποιηθεί το πανεπιστήμιο και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν προκηρύσσονταν νέες θέσεις. Αν είχα μείνει, δεν θα γινόμουν αρχαίος ιστορικός». Ο κ. Χανιώτης συχνά πυκνά πάντως υπερασπίζεται την «τιμή» των ελληνικών πανεπιστημίων. «Το προσωπικό των ελληνικών πανεπιστημίων είναι καλό, αλλά δεν είναι καλές οι δομές. Δεν σου επιτρέπουν να αναδείξεις τις δυνατότητές σου. Δεν υπάρχει καλό πανεπιστήμιο χωρίς αυτονομία. Η αυτονομία συνίσταται στη δυνατότητα να επιλέγει πόσους και ποιους φοιτητές θέλει. Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν αυτά τα στοιχειώδη δικαιώματα στα ελληνικά πανεπιστήμια, δεν μπορεί να είναι καλά».
Για τα πολιτικά τεκταινόμενα στην Ελλάδα, έχει επίσης άποψη, αλλά η «φύση» του ιστορικού είναι να τα βλέπει σφαιρικά και από απόσταση. «Ζούμε μια κρίση του πολιτικού συστήματος. Το γεγονός ότι είμαστε στη μετά τη μεταπολίτευση εποχή, χωρίς να έχουν δημιουργηθεί νέα πολιτικά κόμματα είναι μια ένδειξη χρεοκοπίας για την Ελλάδα. Ο κόσμος φεύγει από τα κόμματα χωρίς να πηγαίνει κάπου αλλού. Κατά την άποψή μου πρέπει να διαδραματίσουν ρόλο οι Ελληνες του εξωτερικού, να τους δοθεί η δυνατότητα να ψηφίζουν που δεν την έχουν σήμερα. Και πρέπει οι νεότεροι που έφυγαν πρόσφατα να εκπροσωπούνται με τουλάχιστον δέκα έδρες στη Βουλή. Πρόκειται για μισό εκατομμύριο ανθρώπους που έφυγαν τα τελευταία 5-6 χρόνια που ζουν στην Ευρώπη κυρίως και ενημερώνονται συνεχώς τα γεγονότα. Εκτός των άλλων, θα ανεβάσουν το επίπεδο του πολιτικού διαλόγου, που έχει υποστεί πλήγμα με τους χρυσαυγίτες και τους υπόλοιπους ακραίους».