Η νίκη του Ερντογάν ήταν αναμενόμενη και άλλωστε δεν θα αποτολμούσε το δημοψήφισμα στη δεδομένη συγκυρία, αν δεν την είχε εξασφαλίσει με όλους τους δυνατούς τρόπους. Είτε με τρομοκρατία των αντιπάλων και πλήρη ανισότητα στις δυνατότητες προβολής που είχαν το «Ναι» και το «Οχι» σε όλη τη διάρκεια της προδημοψηφισματικής εκστρατείας, είτε με χρήση ακραίας αντιευρωπαϊκής ρητορικής, είτε ακόμη και με μια δόση καλπονοθείας, όπως καταγγέλλει η άλλη πλευρά στη βάση ενδείξεων. Το πρόβλημα για τον ίδιο είναι ότι, παρ’ όλ’ αυτά, η νίκη του ήταν πολύ μικρότερης έκτασης, σχεδόν οριακή, και η καταφυγή του σε ποδοσφαιρικά παραδείγματα για «χαχόλους» –όπως «και το 1 – 0 νίκη είναι»– δεν αλλάζουν την πικρή πραγματικότητα της διαιρεμένης στα δύο Τουρκίας. Αυτό όπως αποδεικνύεται είναι το σοβαρό τίμημα της δημοκρατικής δήθεν χρησιμοποίησης δημοψηφισμάτων από κυβερνήσεις και ηγεσίες για την επίτευξη στόχων που τους βολεύουν κατά περίσταση.
Εχουν αναλυθεί εκτεταμένα πλέον τα ορατά συμπεράσματα της πύρρειας νίκης του Ερντογάν. Κέρδισε μεν το δημοψήφισμα, αλλά μένει να διαπιστωθεί πώς θα διαχειριστεί το 48,6% των Τούρκων πολιτών που του είπαν «Οχι» για διαφορετικούς λόγους. Των Κούρδων, των Αλεβιτών, των φιλελεύθερων κοσμικών, των κεμαλιστών, εκείνων που έχουν χτυπηθεί οικονομικά λόγω της τρομοκρατίας, αλλά και της πολιτικής του στη Συρία, ίσως και αρκετών θρησκευόμενων σουνιτών οπαδών του Γκιουλέν. Λογικά θα πρέπει να ακολουθήσει μια πολιτική ανοιγμάτων προς όλους αυτούς, εάν θέλει να προλάβει δυσάρεστες εξελίξεις για τη χώρα του, ενδεχομένως και για τον εαυτό του. Με τη συγκέντρωση των εξουσιών (εκτελεστικής, δικαστικής, νομοθετικής) ουσιαστικά στα χέρια του, έχει την απόλυτη ευθύνη για όσα πιθανώς θα επακολουθήσουν, καλά ή άσχημα. Προς το παρόν, η ρητορική του απέναντι στους αντιπάλους του παραμένει σε υψηλούς έως και ακραίους τόνους, αν και φρόντισε να εκδηλώσει κάποια ψήγματα μετριοπάθειας, διαβεβαιώνοντας ότι δεν έχει δικτατορικές διαθέσεις… Θα φανεί σύντομα, όμως, αν το εννοεί.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, πάντως, παρουσιάζει το γεγονός ότι και μετά το αποτέλεσμα ο Ερντογάν και οι περί αυτόν έσπευσαν να συνεχίσουν την υψηλών τόνων αντιευρωπαϊκή ρητορική. Η ερμηνεία περιλαμβάνει ποικιλία λόγων. Επειδή έχει πεισθεί ότι η Τουρκία αντικειμενικά «δεν χωράει» στην Ευρωπαϊκή Ενωση –θρησκεία, πληθυσμιακό μέγεθος, νοοτροπία, ήθη και έθιμα κοινωνίας, οικονομία–, με την έννοια ότι δεν τη θέλουν οι ευρωπαϊκοί χριστιανικοί λαοί, γιατί ο ίδιος επίσης δεν θέλει την ένταξη, καθώς επένδυσε και επενδύει στο σουνιτικό εθνοθρησκευτικό φρόνημα μεγάλου μέρους του κόσμου· διότι αυτό το φρόνημα το αναμειγνύει με βλέψεις στην εξωτερική πολιτική του· γιατί το προσωποπαγές και με χαρακτηριστικά αυταρχισμού καθεστώς που επέλεξε να επιβάλει στην Τουρκία δεν συνάδει με τα ευρωπαϊκά πολιτεύματα και επειδή νιώθει ότι η γεωγραφική θέση της χώρας του, το προσφυγικό και ο μεγάλος αριθμός Τούρκων μεταναστών στην Ευρώπη τού προσφέρουν ισχυρούς μοχλούς πίεσης. Με την ψήφο τους ειδικά, οι Τούρκοι μετανάστες (από τα βάθη της Ανατολίας οι περισσότεροι) πρέπει να προκάλεσαν προβληματισμούς σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, δείχνοντας πόσο δύσκολα αφομοιώσιμοι είναι, αφού ψήφισαν «Ναι» με συντριπτική πλειοψηφία. Δεν είναι τυχαίο ότι Μέρκελ και Γκάμπριελ δημοσιοποίησαν κοινή στάση απέναντι στην Αγκυρα για να μην της προσφέρουν ευκαιρία εκμετάλλευσης στις επικείμενες γερμανικές εκλογές.
Ο Ερντογάν, λοιπόν, θα ακολουθήσει «εθνικιστική» εξωτερική πολιτική, σύμφωνα με τις πρώτες ενδείξεις. Αυτό σημαίνει ότι οι Ελληνες αξιωματούχοι πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί στις δηλώσεις τους. Κυρίως, δε, η Αθήνα είναι ακόμη περισσότερο αναγκασμένη να έχει στηρίγματα στην Ευρώπη. Αρα, καλό θα ήταν Πρόεδρος της Δημοκρατίας, πρωθυπουργός και υπουργοί να προσπαθήσουν να ελέγξουν το αντιευρωπαϊκό κλίμα που έχει δημιουργηθεί στη χώρα και με δική τους ευθύνη!