Το πιο πρόσφατο μεγάλο έργο πολιτισμού που λιμνάζει είναι η Εθνική Πινακοθήκη. Εκλεισε το 2013 για να ανακαινιστεί και να επεκταθεί με προοπτική να ανοίξει το 2015. Το έτος εγκαινίων προσδιορίστηκε για το 2018, στη συνέχεια μεταφέρθηκε το 2020 με άγνωστο μάλλον ορίζοντα. Το εργοτάξιο πάντως διαλύθηκε καθώς αποσύρθηκε και ο μεγάλος γερανός. Το μέλλον άδηλο, το αδιέξοδο πλήρες. Οι παράμετροι, αν διαβάσει κανείς το ρεπορτάζ (του Νίκου Βατόπουλου, «Κ» 23/3), είναι τόσες, ώστε δεν χρειάζεται να είναι κανείς απαισιόδοξος για να «δει» την Πινακοθήκη να επαναλειτουργεί, άγνωστο πότε. Δεδομένων των συνθηκών, το 2020, μοιάζει, απλώς, ευχή.
Ο κατάλογος παρόμοιων έργων είναι μακρύς. Αρκεί να σκεφτούμε το Μουσείο Ακρόπολης. Ηταν Ιούνιος του 1977 όταν έγραφε η «Κ»: «Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για το νέο μουσείο απέφερε 26 μελέτες οι οποίες εξετάζονται από την Κριτική Επιτροπή. Η ολοκλήρωση του έργου θα συντελεστεί εντός 3ετίας». Εγκαινιάστηκε 32 (!) χρόνια αργότερα, Ιούνιο του 2009. Οπως θυμίζει το εμπεριστατωμένο κείμενο του Γιάννη Παπαδόπουλου («Κ» 6/2): «Η ανάγκη για τη δημιουργία νέου Μουσείου Ακρόπολης είχε διατυπωθεί το 1976 από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ο πρώτος πανελλήνιος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, όμως, και ακόμη ένας το 1979 κηρύσσονται άγονοι. Από τότε εκφράζονται ενστάσεις στον Τύπο για την επιλεγμένη θέση στο οικόπεδο Μακρυγιάννη. Ο δημόσιος διάλογος όσων κατέκριναν και όσων υποστήριζαν τις κατά καιρούς προτάσεις θα συνεχιστεί μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων και θα κορυφωθεί μετά το 2000».
Γραφειοκρατικά και άλλα προβλήματα κρατούν… μισάνοιχτο και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Ατέρμονη η διαδικασία ανοίγματος του ΕΜΣΤ που, τώρα πλέον, ύστερα από μια οδύσσεια 15 χρόνων, απαιτεί την έγκριση του εσωτερικού του κανονισμού. Πρόσφατα στο Κάσελ της Γερμανίας ο καλλιτεχνικός διευθυντής της 14ης ιστορικής documenta τόνισε: «Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έχει μια συλλογή που αξίζει να ιδωθεί και να εκτιμηθεί. Κι αφού αυτό δεν μπορεί να γίνει στην Αθήνα, θα γίνει εδώ». Με αυτόν τον τρόπο ανήγγειλε τη συνεργασία του ΕΜΣΤ και της διευθύντριάς του Κατερίνας Κοσκινά με την documenta 14.
Εάν ανοίξουμε τη βεντάλια των δημόσιων έργων και σε άλλους τομείς, εκτός πολιτισμού, η δυσανεξία θα πολλαπλασιαστεί. Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Το Διεθνές Αεροδρόμιο των Αθηνών ή το μετρό; Βαθύς γνώστης του αντικειμένου, με μεγάλη εμπειρία στον χώρο των δημόσιων έργων, σχολιάζει: «Είμαστε κοινωνία του εύκολου, του εντυπωσιασμού και όχι της ουσίας, του εφήμερου και όχι του μακροχρόνιου προγραμματισμού. Δεν είμαστε για μεγάλα έργα. Μόνο για μεγάλες κουβέντες. Τα μεγάλα έργα χρειάζονται σχέδιο, προγραμματισμό, συναίνεση, βούληση ώστε να ξεπεραστούν γραφειοκρατικές και άλλες δυσκολίες. Αλλά και η κοινωνία δεν μπορεί να σκέφτεται μόνο την πάρτη της. Ειδικά όταν πρόκειται για μεγάλα έργα, είτε είναι υποδομής είτε πολιτισμού…».
Τι μεσολαβεί ανάμεσα στην απόφαση και στην ολοκλήρωση (αν); Γιατί τα εγχειρήματα παραμένουν σε μια ρευστή επιθυμία που ούτε ο διακαής πόθος υπουργών να «κόψουν την κορδέλα» δεν μπορεί να δώσει σχήμα; «Το εγχείρημα της λειτουργίας είναι μεγαλύτερο από εκείνο της κατασκευής», λέει μισοαστεία μισοσοβαρά στέλεχος πολιτιστικού οργανισμού.
Μήπως στη διαιώνιση αναγνωρίζει κανείς και τη συνενοχή κοινωνίας και πολιτικής εξουσίας; Ο κατακερματισμός μικρο-μεγαλο-συμφερόντων, η αδυναμία να αρθεί ο καθένας πέρα από το προσωπικό, ατομικό συμφέρον, να συνδεθεί με ένα αίσθημα ευθύνης που επιτρέπει να διευρύνονται οι ορίζοντες, να αντλεί από τη χαρά της ολοκλήρωσης και του αποτελέσματος.
Ο μικροαστικός μικρόκοσμος είναι ο πιο στενάχωρος, ο πιο ερμητικός. Από ανεπάρκεια ή σκοπιμότητα, εμποδίζει την αλληλεπίδραση εκείνη που οξύνει κατανόηση και αντιληπτική ικανότητα. Γι’ αυτό και η εξέλιξη προχωράει με δυσκολία και άρνηση, διαρκή πισωγυρίσματα και ατέρμονους κύκλους. Η καταφυγή στο παρελθόν δηλώνει πάντα ένα διάστημα που έχει διανυθεί, δοκιμασμένο. Οι αλλαγές ξαφνιάζουν τόσο που θέλουν χρόνο, σύρσιμο, έως ότου αποκτήσουν υπόσταση. Ταλανίζονται μέσα στην αμφιβολία και στην αβεβαιότητα, θρέφονται από διαφωνίες και λάθη, διαστρέφονται και διυλίζονται σκόπιμα, ώστε η αναμονή ή η αδημονία να αντικατασταθούν από τη σταδιακή υπονόμευση. Εδώ, μάλλον, πρέπει να σταθούμε για λίγο: στην υπονόμευση. Στη διαδικασία που απαξιώνει με ερωτήσεις οι οποίες δηλώνουν σκοπιμότητα (η συνωμοσιολογία στο φόρτε της) και παραλείψεις.
Η ταχύτητα με την οποία αποπερατώθηκε το ΚΠΙΣΝ (Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Στ. Νιάρχος), η τήρηση του χρονοδιαγράμματος, το διέσωσε από τη διελκυστίνδα των ατέρμονων αναβολών και από τις συμπληγάδες της συρρίκνωσης. Φυσικά το είχε αναλάβει ιδιώτης. Η ενθουσιώδης υποδοχή πρέπει τώρα να αποκρυσταλλωθεί στην πράξη· να έχει επόμενα βήματα και συνέχεια. Η μετάβασή του από τον ιδιώτη στο κράτος συντελέστηκε. Περνάει σταδιακά σε λειτουργία, σε μια περίοδο κρίσιμη και ασταθή ως προς τις διαθέσεις και τις επιθυμίες της κοινωνίας. Το θαύμα του ΚΠΙΣΝ εξελίσσεται παράλληλα και σε ένα στοίχημα για τη χώρα και τους πολίτες της.
Τα μεγάλα έργα εκτός από χρήματα και χρόνο (σε ποσότητες) χρειάζονται και κόπο. Ο πολιτισμός εκτός των άλλων αντιπαλεύει κάθε φορά με την αναγκαιότητά του. Οφείλει να αποδεικνύει πόσο αναγκαίος και απαραίτητος είναι. Δεν πρόκειται ούτε για αεροδρόμιο ούτε για μετρό. Η αξία του ζυγίζει τόνους σε λέξεις, για τη σημασία του όλοι μιλούν με ευφράδεια αλλά η στήριξή του απαιτεί και κόπο.
Στην περίφραξη της Εθνικής Πινακοθήκης έχουν επικολληθεί αναπαραγωγές των έργων του Γκρέκο σε υψηλή ανάλυση, τυπωμένες σε ανθεκτικό υλικό έτσι ώστε να διαρκέσουν όσο το δυνατόν περισσότερο…