Η φράση «αλίμονο στη χώρα που έχει ανάγκη από ήρωες» ανήκει στον Γαλιλαίο («Ο βίος του Γαλιλαίου») του Μπρεχτ. Αποκομμένη από το περιβάλλον και την υπόθεση του θεατρικού έργου, έκανε τη διαδρομή της στον χρόνο, προσαρμόστηκε στις πολλές διαφορετικές ανάγκες κάθε εποχής και εξακολουθεί να αποτελεί αποστομωτική «απάντηση» σε κάθε μορφής δογματισμό.
Το ντοκιμαντέρ του Φώτου Λαμπρινού «Η μεγάλη ουτοπία», που προβάλλεται στις αίθουσες, αφηγείται την πρώτη κρίσιμη διαδρομή της Οκτωβριανής Επανάστασης (1917-1934), με αφορμή τη συμπλήρωση, φέτος, εκατό χρόνων από το γεγονός που σημάδεψε ανεξίτηλα τον 20ό αιώνα. Γράψαμε αναλυτικά για την ταινία (23/03)· εάν επανερχόμαστε είναι γιατί αυτή η εξαιρετική ιστορική κινηματογραφική καταγραφή, από έναν σκηνοθέτη που γνωρίζει όσο ελάχιστοι την τέχνη του ντοκιμαντέρ, προσφέρει πολλά επίπεδα σκέψης, χωρίς προκαταλήψεις. Η αλήθεια –που σημαίνει ενδελεχής έρευνα χωρίς εμπάθεια– χρειάζεται απόσταση από κάθε μορφής φανατισμό ή βεβαιότητα και τελεσιδικία. Το δύσκολο είναι να ζήσει κανείς με τις αποχρώσεις· η μονοχρωμία είναι βολική μέσα στο νοσταλγικό και ψευδαισθητικό κουκούλι της.
Στο ντοκιμαντέρ, λοιπόν, παρακολουθούμε πώς η ουτοπία, η Ρωσία της πρωτοπορίας, των τεχνών, του πυρετώδους ενθουσιασμού που άγγιζε τα όρια της φρενίτιδας, των νέων ιδεών και του οργασμού δημιουργίας, κατέληξε στην απόλυτη δυστοπία, στο απόλυτο σκότος. Το 1934, που ολοκληρώνεται η ταινία, η ΕΣΣΔ έχει μόλις ζήσει τη φρίκη του «Γκολοντομόρ» (σύνθετη λέξη που σημαίνει «θάνατος από πείνα»). Η τεχνητή πείνα (1932-33), που επέβαλε το σταλινικό καθεστώς σε όλες τις περιοχές που παράγουν δημητριακά, οδήγησε στον θάνατο πάνω από 5 εκατομμύρια αγρότες (3,5 εκατ. στην Ουκρανία, 1,5 εκατ. στη νότια Ρωσία). Δανειζόμαστε τις μαρτυρίες ζώντων, από εκείνη την περίοδο, όπως μεταφέρονται από υλικό –που προβάλλεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα– και το οποίο προέρχεται από δύο ντοκιμαντέρ που γύρισαν το ’85 και το ’89 στην Ουκρανία φίλοι κινηματογραφιστές του Φ. Λαμπρινού. Μία γυναίκα: «Ολοι, μόλις πέφτει το σούρουπο, τρέχουν όλοι τρομαγμένοι γιατί ακούγονται φωνές: “σώστε μας”… Αλλά δεν υπάρχει κανείς να τους σώσει. Από αυτούς τους ανθρώπους, εμείς έπειτα… δεν παίρναμε βέβαια το φρέσκο κρέας, αλλά, μετά, μόλις είχε πια παγώσει… το βράζαμε. Και φτιάχναμε μπιφτέκια… Ναι, ναι ναι…». Ενας άνδρας: «Ηταν μια οικογένεια, Κβάσι τους έλεγαν. Εφαγαν τον πατέρα, μετά τη μητέρα έφαγαν – τα κορίτσια; Ναι, τέσσερις ήταν: μάνα, πατέρας και δύο κόρες. Αυτές έφαγαν τον πατέρα, και μετά τη μητέρα και οι δύο. Μετά η μεγαλύτερη έφαγε τη μικρότερη… Και η ίδια, μετά, πέθανε…».
Τελευταίο πλάνο, ο πίνακας του Σόλομον Νικρίτιν «Δίκη λαού» (1934) μας καθιστά, τους θεατές, κατηγορούμενους, ενδεχομένως και υπεύθυνους για την έκβαση της, όποιας, υπόθεσης. Ο πίνακας είναι ένα μνημείο εκείνης της εποχής της ΕΣΣΔ: ένα μεγάλο μακρόστενο τραπέζι κυριαρχεί στο κάδρο, οι ανδρικές φιγούρες έχουν θολά χαρακτηριστικά εκτός από τον αρχιδικαστή που κάθεται στη μέση, ντυμένος στα μαύρα και κοιτάζει με έντονο βλέμμα μπροστά, κατευθείαν στην πλευρά του θεατή, ο οποίος έχει έτσι την αίσθηση ότι είναι ο ίδιος ο κατηγορούμενος.
Το βλέμμα του αρχιδικαστή με ακολουθεί, ενισχύοντας τη στοχαστική διάθεση στην Ιστορία. Από τις κοινωνικές ανακατατάξεις και τον οίστρο της ρωσικής πρωτοπορίας, από τη «Μεγάλη ουτοπία» του Καντίνσκι, ενός μέλλοντος που ήταν ήδη παρόν, στον κανιβαλισμό και την εξαθλίωση. Και οι δυο όψεις πραγματικές, με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς.
Είναι μια άσκηση δημοκρατίας, σε έναν αυταρχισμό που επιστρέφει πάνοπλος και ενισχυμένος ανά τον κόσμο, η ψύχραιμη αποτίμηση της Ιστορίας, χωρίς «ήρωες» διαμεσολαβητές. Χωρίς στρεβλώσεις, αποθεώσεις, αποκρύψεις (το χειρότερο) ή ανελέητες κατεδαφίσεις. Η γνώση –όλο και περισσότερο συντάσσομαι με τη σκέψη αυτή– χρειάζεται αντοχές και κουράγιο. Επιφυλάσσει, διαρκώς, εκπλήξεις και επιτάσσει ανακατατάξεις εαυτών και αλλήλων.