«Στον πόλεμο νιώθεις ότι όλοι είναι εναντίον σου. Νομίζεις ότι κάθε σφαίρα έχει στόχο εσένα και ότι όλοι προσπαθούν να σε σκοτώσουν». Τον θυμάμαι βυθισμένο στην πολυθρόνα του, στο καθιστικό του σπιτιού του στο Γούρστερ της Μασαχουσέτης, να ανακαλεί πρόθυμα δυσάρεστες αναμνήσεις. Μια γλυκιά βραχνάδα στη φωνή του και οι δεκαετίες που είχαν μεσολαβήσει από τα γεγονότα έδιναν την αίσθηση ότι άκουγες παραμύθι. Ο 90χρονος βετεράνος, όμως, περιέγραφε μια από τις πιο σκληρές αναμετρήσεις του 1945, που έκριναν σε μεγάλο βαθμό την έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: τη μάχη στη γέφυρα του Ρεμάγκεν. Μιλούσε για τις προσπάθειες των Γερμανών να ανατινάξουν τη γέφυρα πάνω από τον ποταμό Ρήνο και να ανακόψουν την προέλαση των συμμαχικών στρατευμάτων. Ελεγε πώς είχε κινδυνεύσει και εκείνος μεταφέροντας δεκάδες τραυματίες στα μετόπισθεν. Μπορεί με τα χρόνια οι διηγήσεις του να είχαν γίνει λιτές, η μνήμη να είχε αγκιστρωθεί στα πιο βασικά. Οι λέξεις του όμως δεν χρειάζονταν πρόσθετα βάρη δραματοποίησης ή κομπασμού. Ο πόλεμος, όσο γλαφυρά κι αν τον περιγράφει κάποιος, παραμένει αδυσώπητος. Σε ένα φθαρμένο κουτί παπουτσιών φυλούσε φωτογραφίες εκείνης της περιόδου. «Αυτή η σφαίρα παραλίγο να με σκότωνε», είπε δείχνοντας μια τρύπα στην πόρτα συνοδηγού ενός ασθενοφόρου.
Θυμήθηκα τη συνάντησή μου με τον ελληνικής καταγωγής Τζορτζ Μπίλλια, βετεράνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με αφορμή τη φετινή, 75η επέτειο από την απόβαση στη Νορμανδία. Μετά την επιστροφή του στις ΗΠΑ, ο Μπίλλιας παρασημοφορήθηκε και εργάστηκε ως καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κλαρκ. Πέθανε τον περασμένο Αύγουστο, σε ηλικία 99 ετών.
Ο Μπίλλιας, ως ιστορικός άλλωστε, μιλούσε για τον Β΄ Παγκόσμιο. Αλλοι βετεράνοι όμως που είχαν βρεθεί στα χαρακώματα ήταν πιο φειδωλοί. Τους ήταν δύσκολο να μιλήσουν για όσα είδαν και όσα έκαναν. Σύζυγοι, παιδιά και εγγόνια έμαθαν να σέβονται αυτή τη σιωπή. Με τους περισσότερους βετεράνους να έχουν πια πεθάνει, οι συγγενείς τους στις ΗΠΑ μετανιώνουν που δεν έμαθαν περισσότερα, δεν σκάλισαν το παρελθόν, δεν έθεσαν την άβολη ερώτηση. Απευθύνονται στα αρχεία της χώρας τους και σε ιστορικούς για να ανασυνθέσουν ό,τι μπορούν. Τι κρατάω από τη διήγηση του Μπίλια; Το αντιπολεμικό της μήνυμα: «Οταν αντικρύζεις τον θάνατο και δεν μπορείς να αντιδράσεις, τρομοκρατείσαι, νιώθεις τόσο ταπεινός», μου είχε πει.