Τον Μάρτιο του 1955 πέθανε ο Ιταλοελβετός μηχανικός Μικέλε Μπέσο, στα 82 του. Ηταν παλαιός και στενός φίλος του Αλμπερτ Αϊνστάιν. Το όνομα του Μπέσο είναι συνδεδεμένο με μια επιστολή συμπαράστασης που έστειλε ο Αϊνστάιν στην οικογένεια του φίλου του όταν αυτός πέθανε, η οποία καταλήγει ως εξής: «Τώρα, για μία ακόμη φορά, προηγήθηκε ελαφρώς από μένα στην αποχώρησή του από αυτόν τον παράξενο κόσμο. Αυτό δεν έχει σημασία. Για ανθρώπους σαν κι εμάς, που πιστεύουμε στη φυσική, ο διαχωρισμός παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος έχει μονάχα τη σημασία μιας εξαιρετικά επίμονης, πράγματι, ψευδαίσθησης».
Σπάνια στιγμή κατά την οποία ο Αϊνστάιν μιλά σε κάποιον που δεν είναι φυσικός για τον χρόνο, έτσι όπως τον αντιλαμβανόταν μετά τη νέα κατανόηση του σύμπαντος, στην οποία ο ίδιος είχε συμβάλει καθοριστικά.
Φαίνεται από αυτό το γράμμα ότι πλέον συνελάμβανε τον χρόνο όχι ως το κλασικό βέλος που πάει μπροστά (αυτό, ίσως, να είναι η «επίμονη ψευδαίσθηση» στην οποία αναφέρεται στο γράμμα) αλλά σαν ένα μονομπλόκ: όλα όσα έχουν συμβεί συμβαίνουν ακόμα, ενώ όλα όσα είναι να συμβούν συμβαίνουν ήδη, απλώς οι ανθρώπινες αισθήσεις αδυνατούν να το αντιληφθούν.
Αρα, τι σημασία έχει η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου; Ακόμα δεν έχει καν γεννηθεί και την ίδια στιγμή δεν έχει ακόμα πεθάνει. Ζει όντας αγέννητο και νεκρό ταυτόχρονα. Δύσκολο βέβαια να πιστέψουμε ότι με το γράμμα αυτό παρηγόρησε τους συγγενείς του πεθαμένου.
Σε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πατάκη, «Αλμπερτ Αϊνστάιν, η σοφία του για τη ζωή», περιλαμβάνεται ένα κεφάλαιο όπου ο μεγάλος φυσικός μιλά (κυρίως μέσα από επιστολές και συνεντεύξεις, καθώς και αναφορές άλλων σε αυτόν) για τον θάνατο. Εκεί εκφράζεται μάλλον πιο απλά. Ή μήπως όχι;
Τον Φεβρουάριο του 1955, περιγράφει τον θάνατο «σαν ένα παλιό χρέος που πρέπει να ξεπληρώσω». Το 1947: «Δεν προσφέρει άραγε ικανοποίηση το γεγονός ότι στη ζωή του ατόμου έχουν τεθεί φυσικά όρια, έτσι ώστε στο τέλος της αυτή να μοιάζει με έργο τέχνης»;
«Σύντομη είναι η ύπαρξη», έγραφε το 1952, «σαν μια σύντομη επίσκεψη σε ένα περίεργο σπίτι. Το μονοπάτι που πρέπει να ακολουθηθεί είναι αμυδρά φωτισμένο από μια τρεμουλιαστή συνείδηση, κέντρο της οποίας είναι το “εγώ” που περιορίζει και διαχωρίζει. (…) Οταν μια ομάδα ανθρώπων γίνει “εμείς”, όταν γίνει ένα αρμονικό σύνολο, τότε φτάνει όσο πιο ψηλά μπορεί να φτάσουν οι άνθρωποι».
Η Ελεν Ντούκας αναφέρει πως άκουσε τον Αϊνστάιν να λέει τις τελευταίες ημέρες της ζωής του: «Θέλω να φύγω όταν το θελήσω. Δεν είναι ωραίο να παρατείνεται τεχνητά η ζωή. Εγώ πήρα το μερίδιό μου· τώρα ήρθε η ώρα να φύγω. Θα το κάνω με κομψότητα». Ο Αϊνστάιν πέθανε ένα μήνα και τρεις μέρες μετά τον φίλο του τον Μικέλε, στις 18 Απριλίου του 1955. Ηταν 76 ετών.