Με δεδομένη την άγνοια, ειδικά των νεοτέρων, για όσα συνέβησαν στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την έως τώρα απουσία μιας κριτικής επεξεργασίας των γεγονότων που θα αποτελούσε τη βάση ενός διμερούς και επωφελούς διαλόγου, δημιουργήθηκε το ερευνητικό πρόγραμμα «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα», το οποίο περιλαμβάνει 93 μαρτυρίες επιζώντων της περιόδου.
«Οι συνεντεύξεις αποτελούν ένα σημαντικό μέσο προκειμένου οι ιστορίες να προσωποποιηθούν και να αποτελέσουν μια εναλλακτική πηγή πληροφόρησης. Παράλληλα, μεταδίδουν τα συναισθήματα, τα κίνητρα και τις αντιλήψεις ανθρώπων, που υπό κανονικές συνθήκες θα παρέμεναν “κρυμμένοι” πίσω από απρόσωπες στατιστικές και μεγάλες αφηγήσεις της επιστήμης της Ιστορίας», αναφέρει ο επίτιμος καθηγητής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου (Freie Universitat Berlin), Νικόλαος Αποστολόπουλος.
Σε συνεργασία με τον Χάγκεν Φλάισερ, ομότιμο καθηγητή Νεότερης Ιστορίας του ΕΚΠΑ, και μια επιστημονική ομάδα Γερμανών και Ελλήνων ερευνητών στο Κέντρο Ψηφιακών Συστημάτων του Freie Universitat, ο καθηγητής Αποστολόπουλος είχε ξεκινήσει την προσπάθεια συλλογής προφορικών αφηγήσεων επιζησάντων της Κατοχής ήδη από το 2010.
Οι συνθήκες ωρίμασαν μετά το 2014 και την επίσκεψη σε μαρτυρικά χωριά της Ελλάδας τού τότε προέδρου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, Χοακίμ Γκάουκ, με πρωτοβουλία του Κάρολου Παπούλια. «Ηταν τότε που ο Γκάουκ ζήτησε συγγνώμη από τους Ελληνες για τα εγκλήματα των Γερμανών», αρχίζει να λέει ο καθηγητής. «Στη συνέχεια, υποστήριξε τη δημιουργία ενός χρηματοδοτικού φορέα, του Future Fund, του “Γερμανοελληνικού Ταμείου του Μέλλοντος”, με τρεις βασικούς στόχους: την επιστημονική επεξεργασία του παρελθόντος στη Γερμανία και την Ελλάδα, την προώθηση επιθυμιών των μαρτυρικών χωριών προκειμένου να επουλωθούν τα τραύματα της Κατοχής και την ενίσχυση της εβραϊκής κοινότητας.
Το ψηφιακό αρχείο ολοκληρώθηκε το 2018 με χρηματοδότηση και από το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών καθώς και από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Ακολουθεί η διαμόρφωση σχετικού εκπαιδευτικού υλικού». Σε ποιους απευθύνεται το αρχείο; «Σε όλους όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν. Τα αρχεία είναι προσβάσιμα στην ιστοσελίδα www.occupation-memories.org», εξηγεί ο καθηγητής Αποστολόπουλος, ενώ σχετικά με το προφίλ των συνεντευξιαζομένων αναφέρει: «Βασικό κριτήριο επιλογής τους, η δυνατότητα να θυμούνται ακόμη. Μιλώντας δε για “μνήμες κατοχής”, δεν εννοούμε μόνο την καταγραφή των θηριωδιών των ναζί, αλλά και το πώς βίωσαν την καθημερινότητα τότε. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε επίσης στη γεωγραφική διασπορά και στην αντιπροσώπευση του γυναικείου φύλου – συγκεντρώσαμε μαρτυρίες απ’ όλη την Ελλάδα».
Οσο για το πώς διασφαλίστηκε η αντικειμενικότητα των αφηγήσεων, ο ίδιος έχει να πει: «Βασιστήκαμε στην “αντικειμενική μνήμη”. Διασταύρωση με μεθόδους “ανάκρισης” δεν υπάρχει. Οι συμμετέχοντες μιλούν όσο θέλουν. Τις αυθεντικές μαρτυρίες ακολουθεί επιστημονική επεξεργασία, όπου επισημαίνονται τυχόν ανακρίβειες και γίνεται εμπλουτισμός με επιπλέον υλικό». Ανάλογα με την προέλευση του καθενός, διαπιστώσατε κάποιες διαφορές στον τρόπο που αντιλαμβάνονται τα γεγονότα ή προσεγγίζουν την ιστορία; «Κάθε μαρτυρία είναι διαφορετική. Αλλιώς θα μιλήσει μια γυναίκα, αλλιώς ένας αντιστασιακός, αλλιώς ένας Εβραίος επιζών του Ολοκαυτώματος ή ένας εργάτης καταναγκαστικών έργων. Παντού βλέπει κανείς την πίκρα, βέβαια. Οπως και το αν συγχωρούν ή όχι. Η “διαιρεμένη μνήμη”, επίσης παρούσα – ορισμένοι, ιδιαίτερα στο Δίστομο, αναρωτιούνται για τον λόγο της αντάρτικης επίθεσης: “Ηταν καλοκαίρι του ’44, σε λίγο έφευγαν οι Γερμανοί… δεν έπρεπε… δεν θα είχε συμβεί το κακό”, λένε».
Συναισθήματα που καταγράφηκαν; «Κάποιοι ζητούν να σταματήσουν, επειδή τους βαραίνουν οι αναμνήσεις. Αλλοι διακατέχονται από μίσος, παλεύουν έως σήμερα με τα ψυχικά τραύματα, έχουν εφιάλτες. Προσωπικά, συγκρατώ τις περιπτώσεις που ο θάνατος αντιμετωπίζεται σαν κάτι καθημερινό, οι εκτελέσεις επίσης. Καταλαβαίνω πόσο είχε σκληρύνει η ζωή τους. Θα ήταν επιφανειακή η προσέγγιση τύπου “πάντα ήταν έτσι οι άνθρωποι”. Στον πόλεμο εξαθλιώνεται η ανθρώπινη φύση. Γεννιέται η εκδίκηση, το αντιμίσος, χάνεται το μέτρο».
Πώς είναι δυνατόν, ανασύροντας τέτοιες σκληρές μνήμες, να δρομολογηθεί η ειρηνική συνύπαρξη των δύο λαών; «Σκληρό; Είναι η αλήθεια. Κι όσο την κρύβουμε, ελλοχεύει σαν ένας καρκίνος που κάποτε θα ξεσπάσει. Και μετά, δεν έχει σταματημό. Σε κάθε περίπτωση, καταλαβαίνουμε ότι εκεί που θεριεύουν τα μίση, έχουμε υποχρέωση να δείξουμε στους νέους πώς να τα ξεπεράσουν».
Η στάση των Γερμανών
Ποια στάση κρατούν οι Γερμανοί σήμερα; Οπως παρατηρεί ο καθηγητής, «έχει επικρατήσει πλέον η λεγόμενη “κουλτούρα της ανάμνησης”. Οι Γερμανοί έκαναν μια μεγάλη προσπάθεια να σπάσουν τη σιωπή. “Λυπούμαστε πολύ και είναι καιρός πλέον να το παραδεχθούμε”, λένε. Αρκετοί φοβούνται μήπως η κατάσταση γίνει ανεξέλεγκτη, βλέποντας την άνοδο του AFD από το 8% στο 14% και σε ορισμένα κρατίδια της Ανατολικής Γερμανίας ακόμη και στο 22 ή 23%! “Οχι μόνο πρέπει να διώξουμε το στίγμα”, λένε, “αλλά και να αναλάβουμε πρωτοβουλία να μην ξανασυμβεί κάτι ανάλογο”».
Δημιουργία εκπαιδευτικής πλατφόρμας
Προκειμένου το οπτικοακουστικό αρχείο «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» να αποτελέσει συστατικό στοιχείο της μνημονικής κουλτούρας των δύο χωρών, είναι σημαντικό να ενταχθούν οι μαρτυρίες στη σχολική εκπαίδευση. Προβλέπεται η δημιουργία μιας εκπαιδευτικής πλατφόρμας με επιλεγμένες συνεντεύξεις, οι οποίες θα συνοδεύονται από επιπρόσθετο εκπαιδευτικό υλικό και εργαλεία για την επεξεργασία των συνεντεύξεων στη σχολική αίθουσα. Θα ενεργοποιηθεί έτσι η συμμετοχικότητα των μαθητών, ενώ οι μαρτυρίες θα αποτελέσουν το εφαλτήριο μιας εντατικότερης ενασχόλησης με την περίοδο της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα. Τέλος, προβλέπονται δραστηριότητες, όπως διοργάνωση σεμιναρίων για εκπαιδευτικούς σε συνεργασία με ιδρύματα και εκπαιδευτικούς φορείς, εργαστήρια για τους μαθητές αλλά και αξιοποίηση επαφών με σχολεία στη Γερμανία.