Γιώργης Μελίκης: Ερευνητής λαϊκής παράδοσης

Γιώργης Μελίκης: Ερευνητής λαϊκής παράδοσης

5' 13" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

«Αυτή είναι η ελληνική cheap art», λέει περιγράφοντάς μου τη Σιβιανή, μια μάσκα τοτεμικού χαρακτήρα που φοριέται τις Απόκριες στην Κρήτη και είναι κατασκευασμένη από ρίζα αγαύης, κέρατα, μαλλιά και δέρματα προβάτων. Ανήκει στη συλλογή του Εθνογραφικού Κέντρου Γιώργη Μελίκη – Κέντρου Έρευνας Μάσκας, το οποίο ιδρύθηκε το 2011, όταν ο Γιώργης Μελίκης ολοκλήρωσε μια πορεία 42 ετών στη δημοσιογραφία και αποφάσισε να αφιερωθεί στο πάθος του: την ελληνική λαϊκή παράδοση. Μετέτρεψε τότε το πατρικό του σπίτι, ένα αρχοντικό 800 τ.μ. στη Μελίκη, μια κωμόπολη του νομού Ημαθίας, σε μουσείο, με σκοπό να αναδείξει το πλούσιο λαογραφικό υλικό που είχε συγκεντρώσει ταξιδεύοντας: χιλιάδες καταγεγραμμένα δημοτικά τραγούδια και αφηγήσεις, λατρευτικά τάματα και φωτογραφίες και μια συλλογή από 120 χειροποίητες μάσκες λαϊκών δρωμένων από όλη την Ελλάδα. Διανύοντας την περίοδο της Αποκριάς, λίγο πριν οι μάσκες αποκτήσουν ξανά ζωή και γίνουν πρωταγωνιστές των τοπικών θιάσων, ο ιδρυτής του κέντρου μάς μίλησε για τη μοναδικότητά τους και μας εξήγησε την επίπονη διαδικασία συντήρησης και αντικατάστασής τους, την οποία επωμίζεται και χρηματοδοτεί ο ίδιος από τη σύνταξή του.

Πώς αποκτήσατε αυτές τις μάσκες και ποια η αποστολή του Κέντρου Έρευνας Μάσκας;

Τις συγκέντρωσα πόρτα πόρτα, ταξιδεύοντας στα χωριά της Ελλάδας. Είναι ο κόπος 40 ετών. Εκτός από δημοσιογράφος, ήμουν και ερευνητής της λαϊκής παράδοσης. Έχω γυρίσει την ελληνική επαρχία, καταγράφοντας τους χορούς και τα τραγούδια κάθε τόπου. Παράλληλα έψαχνα για μάσκες από δρώμενα και λαϊκές πράξεις η ιστορία των οποίων χάνεται στα βάθη του χρόνου. Αφού «χτένισα» ολόκληρη την Ελλάδα, κατάφερα να δημιουργήσω μια πλήρη συλλογή, που περιλαμβάνει 120 μάσκες από την  Ήπειρο, τον Ταΰγετο, τη Θράκη, τα Επτάνησα, τα Δωδεκάνησα, τα νησιά του Βορείου Αιγαίου, τη Θεσσαλία, την Κρήτη.

Σκοπός του κέντρου, το οποίο αποτελεί ένα «ζωντανό μουσείο», γιατί είναι ο φυσικός χώρος αναβίωσης των εθίμων της περιοχής, είναι να ξετυλίξει το αφήγημα της κάθε μάσκας. Δεν θέλουμε να μάθουν οι επισκέπτες μόνο ονόματα και τόπους –για παράδειγμα, ότι στον  Έβρο υπάρχει μια μάσκα από κολοκύθα, κέρατα κριαριού και τρίχες αλόγου, που λέγεται Πουρπουρής–, αλλά να αναδείξουμε το δρώμενο στο οποίο συμμετέχει η μάσκα, να εξηγήσουμε γιατί συγκροτείται ο θίασος και πόσα άτομα έχει, αλλά και ποιο είναι το μουσικό ρεπερτόριο που «ντύνει» το γεγονός.

Τονίσατε από την αρχή της συνομιλίας μας ότι οι μάσκες αυτές δεν είναι καρναβαλικές. Πώς τις αποκαλείτε;

Χαρακτηρίζονται μάσκες ταυτότητας. Δεν τις φοράς και κάνεις έναν περίπατο μεταμφιεσμένος. Συμμετέχουν σε παραδοσιακά δρώμενα την περίοδο της Αποκριάς και του Δωδεκαημέρου. Ανάμεσα στις πιο γνωστές είναι ο Γενίτσαρος και η Μπούλα από τα μπουλούκια της Νάουσας, ο Γέρος, η Κορέλα και ο Φράγκος της Σκύρου, η τερατόμορφη Σιβιανή μάσκα από την Κρήτη, η μάσκα του Μέριου από το Σοχό, οι Τράγοι από τη Νέδουσα της Μεσσηνίας.

Γιώργης Μελίκης: Ερευνητής λαϊκής παράδοσης-1

ΠΙΤΥΟΣ ΧΙΟΥ: ΚΑΡΚΑΛΟΥΣΕΣ (Φωτογραφία: Δημήτρης Γ. Λουζικιώτης / www.louzikiotis.gr/www.louzikiotis.com)

Τι κάνει τόσο ξεχωριστή τη συλλογή;

Η μοναδικότητα και η γοητεία της έγκεινται στη φθαρτότητά της. Οι μάσκες των λαϊκών δρωμένων έχουν μικρή διάρκεια ζωής –περίπου δύο με τρία χρόνια– γιατί είναι κατασκευασμένες από οργανική ύλη: δέρματα, κέρατα, κολοκύθες και ξηρούς καρπούς. Αντί για δόντια έχουν φασόλια και κουκιά, αντί για φρύδια χαρούπια, αντί για μάτια καλαμπόκια και κουκιά, που δεν γλιτώνουν από τον σκόρο. Επίσης, οι περισσότερες έχουν μαλλί και η τρίχα πέφτει από το δέρμα σε μία διετία. Είναι μια ευαίσθητη συλλογή που δεν αντέχει στον χρόνο και κάνω μεγάλη προσπάθεια για να συντηρηθεί και να παραμείνει πλήρης.

Πώς γίνεται η συντήρηση;

Είναι πολυδάπανη. Απαιτείται ειδικός χώρος αποθήκευσης και έκθεσης, προστατευμένος από το φυσικό φως, εξοπλισμένος με αφυγραντήρες. Οι μάσκες πρέπει να αερίζονται και να ψεκάζονται με λεβάντα και άλλα βότανα. Όταν η φθορά είναι εκτεταμένη, προχωρώ σε αντικατάσταση. Αυτό σημαίνει ότι ταξιδεύω στον τόπο της μάσκας, για να βρω εκείνους που την κατασκευάζουν και να παραγγείλω καινούργια. Κάποιες μου τις παραχωρούν δωρεάν, άλλες τις αγοράζω.

Υπάρχει ενδιαφέρον από τη νέα γενιά για τα δρώμενα και την κατασκευή της μάσκας;

Η μάσκα είναι συνδεδεμένη με το θυμικό μας, με το άλλο μας εγώ. Ο λαϊκός άνθρωπος τις επινόησε επιδιώκοντας να γίνει μέρος ενός συμμετοχικού δρωμένου, το οποίο έχει την αναγνώριση και την εκτίμηση από όλη την κοινότητα και είναι η σφραγίδα του κάθε τόπου. Σας διαβεβαιώνω, επειδή είμαι Αναστενάρης πάνω από 50 χρόνια, ότι δεν χορταίνεται η χαρά της συμμετοχής. Τα λαϊκά δρώμενα είναι προέκταση του εαυτού μας και οι μάσκες το κερασάκι στην τούρτα της τοπικής παράδοσης. Ακόμα και σήμερα, οι κτηνοτρόφοι έχουν στο πίσω μέρος του μυαλού τους ότι κάποιο από τα ζώα τους μετά τη σφαγή θα γίνει μάσκα που θα φορεθεί από κάποιον.

Γιώργης Μελίκης: Ερευνητής λαϊκής παράδοσης-2

Απο αριστερά: ΤΖΑΜΑΛΑΡΟΣ, ΜΙΚΡΟΣ, ΜΥΣΤΗΣ (ΑΙΓΕΣ ΠΙΕΡΙΑΣ) Φωτογραφία: Δημήτρης Γ. Λουζικιώτης / www.louzikiotis.gr/www.louzikiotis.com

Το θετικό είναι ότι η νέα γενιά συμμετέχει ενεργά και υπάρχουν συνεχιστές στην κατασκευή, η οποία απαιτεί γνώσεις και εμπειρία στην επεξεργασία δέρματος. Δεν μπορεί, λόγου χάρη, στα χωριά της Δράμας να χρησιμοποιήσουν κατσικίσιο δέρμα ως πρώτη ύλη, όπως γίνεται στη Σκύρο. Ούτε μπορεί αυτός που φτιάχνει μάσκες στη Νάουσα να αντικαταστήσει το αγνό μελισσοκέρι με συνθετικό κερί, γιατί το δρώμενο είναι πολύωρο και υπάρχει ο κίνδυνος να προκληθούν αλλεργίες στο δέρμα. Αυτές είναι πρακτικές αιώνων που με πολλή σοφία έχουν υιοθετηθεί.

Έχουν καλλιτεχνική αξία;

Τις προάλλες, μια ομάδα καθηγητών και μεταπτυχιακών φοιτητών από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Θεσσαλονίκης επισκέφτηκε την έκθεση με τις 50 μάσκες που φιλοξενούνται στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας και Θράκης μέχρι τις 31 Μαρτίου και στάθηκε έκθαμβη μπροστά στην επινοητικότητα του ανθρώπου, που με τόσο απλά μέσα κατάφερε να επικοινωνήσει με αμεσότητα μηνύματα που έχουν τρομερή δύναμη. Κάθε μάσκα είναι μια αυτόνομη εικαστική οντότητα. Η υπεραξία της είναι τα περιφρονημένα υλικά από τα οποία κατασκευάστηκε. Είναι η cheap art των λαϊκών δρωμένων.

Ποια είναι η αγαπημένη σας;

Αν και δεν έχω φορέσει μάσκα ποτέ, γιατί προτιμώ να συμμετέχω στους θιάσους ως δευτεραγωνιστής ή τριταγωνιστής, με κάθε μάσκα έχω μια ιδιαίτερη σχέση. Τις προσέχω, τις σέβομαι, αλλά δεν τις έχω θεοποιήσει. Δεν με εντυπωσιάζουν τα μπιχλιμπίδια, αλλά η ιστορία που κουβαλάει η καθεμία στην αναβίωση του εθίμου. Η Αρκούδα, για παράδειγμα. Σκεφτείτε ποια ανάγκη οδηγεί έναν απλό κάτοικο από τις βουνοκορφές του Φαλακρού της Δράμας να γίνει αρκούδα. Σε μια κλειστή κοινωνία όπως το χωριό Βώλακας, η αρκούδα ήταν η απειλή για το κοπάδι. Και ο άνθρωπος, που από την αρχαιότητα καταφεύγει σε μαγικοθρησκευτικές δράσεις, αποφάσισε να γίνει και ο ίδιος αρκούδα. Γιατί για να νικήσεις τον φόβο, πρέπει να τον αποδεχτείς.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή