Η μουσική διαυγής, διεισδυτική, από αρχαιοελληνικό δίαυλο και κινεζικό σενγκ, πλέκεται με τον λόγο των Κινέζων ηθοποιών που κινούνται αρμονικά σε ένα χώρο σύγχρονο, με αρχαιοελληνικές αναφορές, και όλα, ήχος, κίνηση, εικόνα, γίνονται ένα μαγευτικό σύνολο. Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2018, «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, Εθνικό Θέατρο Σαγκάης. «Οταν πήγαμε με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, τον σκηνοθέτη της παράστασης, τον Μάρτιο στη Σαγκάη για τις προετοιμασίες, σκέφτηκα να μεταφέρω εκεί κάτι από την Ελλάδα, ένα αρχαίο όργανο που είχα μελετήσει προ ετών, τον δίαυλο κλασικής εποχής, τον οποίο έπαιζαν στην αρχαία τραγωδία, τον συναντούμε συχνά στις απεικονίσεις αγγείων – ένας που έχει σωθεί εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο…» λέει ο συνθέτης Δημήτρης Καμαρωτός, ο οποίος υπογράφει τη μουσική δραματουργία του έργου και βρίσκεται σταθερά στη μουσική πρωτοπορία της χώρας με ό,τι πιο νεωτερικό και τολμηρό έχουμε δει, καθώς ερευνά τις δυνατότητες όχι μόνο της μουσικής, αλλά και του ήχου.
Εξι μήνες χρειάστηκαν για να ανακατασκευαστεί από τον οργανοποιό Γιώργο Αποστολάκη ο δίαυλος, τον οποίο δίδαξε ο συνθέτης σε Κινέζα μουσικό. Τον συνδύασε με ένα κινεζικό όργανο της ίδιας εποχής, του 4 αι. π.Χ., το σενγκ (sheng), ένα πολυφωνικό πνευστό φτιαγμένο από πολλά μπαμπού, το οποίο «έχω χρησιμοποιήσει σε αρχαία τραγωδία, τις Βάκχες, στην Επίδαυρο». Το στήσιμο της μουσικής δραματουργίας –δίαυλος, σενγκ, πολλές φωνές, «τρεις μήνες παρακολουθούσαμε γραμμή γραμμή τη μετάφραση του έργου στα κινεζικά»–, μια μακρά διαδρομή που άλλαξε τη ματιά του στην αρχαία τραγωδία, με την οποία «παλεύει» τα τελευταία 27 χρόνια.
Πολύπλοκο εγχείρημα
«Χωρίς να το καταλάβεις αλλάζεις όταν πρέπει να διηγηθείς μια ιστορία σε κάποιους που αγνοούν τα πάντα για την ελληνική τραγωδία». Το ανέβασμα της «Ηλέκτρας», που παρουσιάστηκε στο διεθνές φεστιβάλ Σαγκάης, παίχτηκε ξανά στο δεύτερο σε μέγεθος θέατρο της Κίνας και θα παιχτεί πάλι την άνοιξη στο νέο κτίριο του Εθνικού θεάτρου Σαγκάης, δεν ήταν απλό εγχείρημα. «Η ραγδαία εξελισσόμενη Κίνα είναι μια χώρα με μεγάλες αντιφάσεις, βαθιά διαφορετική παράδοση και ιστορία. Η Σαγκάη υπερσύγχρονη – ουρανοξύστες και αυτοκινητόδρομοι σε κλίμακες που δεν έχουμε συνηθίσει, φωνές υπολογιστή στα mall, υβριδικά αυτοκίνητα, 5G τηλέφωνα, αλλά και αγωνία των νέων ηθοποιών να πιστοποιήσουν ότι είναι επαγγελματίες απόλυτα αναγκαίοι ώστε να πάρουν άδεια παραμονής στην πόλη».
Ο Δημήτρης Καμαρωτός όχι απλώς συνθέτει μουσική για θέατρο, στήνει όλη τη μουσική – ηχητική δραματουργία μιας παράστασης· η μουσική πλάθεται με τον λόγο, γίνεται λόγος, ο λόγος γίνεται μουσική, η μουσική γίνεται δρώμενο, πλοκή. «Η μουσική η ίδια δημιουργεί ένα θέατρο. Δεν είναι κάτι συνοδευτικό, που απλώς υπογραμμίζει τα συναισθήματα μιας σκηνής, δεν είναι μουσικό διάλειμμα, είναι αναπόσπαστο μέρος της κύριας δραματικής εξέλιξης της παράστασης, μουσική και λόγος γίνονται ένα, δημιουργούν ένα χρόνο, μια στιγμή του έργου», λέει ο ίδιος.
«Χωρίς να το καταλάβεις αλλάζεις όταν πρέπει να διηγηθείς μια ιστορία σε κάποιους που αγνοούν τα πάντα για την ελληνική τραγωδία», λέει ο κ. Καμαρωτός.
Το δραματουργικό πάντρεμα των δύο στοιχείων φάνηκε καθαρά στον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη στη Στέγη, όπου η Αμαλία Μουτούση δεν υποδυόταν τη Φαίδρα αλλά όλους τους ρόλους και ο Δημήτρης Καμαρωτός δεν ερμήνευε μόνο τη μουσική αλλά συνέθετε και τον λόγο, και στις «Ευμενίδες» του Αισχύλου χάραμα στην Επίδαυρο, όπου η Στεφανία Γουλιώτη αφηγούνταν όλη την τραγωδία, συνοδεία προσωδιακής μουσικής που έπαιζε ζωντανά ο Καμαρωτός. «Χωρίς να υπάρχει αναπαλαίωση της χρήσης της αρχαίας μάσκας για τις αλλαγές των ρόλων, η μουσική παίζει τον ρόλο μάσκας. Και στις δύο περιπτώσεις, όλη η τραγωδία ήταν μια παρτιτούρα που ερμήνευε η ηθοποιός, όχι με νότες αλλά με ύψη, χαμηλώματα, διάρκειες, ό,τι είναι η μουσική. Η φωνή της ηθοποιού ήταν ταυτόχρονα και το μουσικό όργανο – εκτός από τα μέρη του χορού όπου έπαιζα κι εγώ».
Η αφετηρία
Πώς βρέθηκε στο θέατρο; Μετά τις σπουδές του στη Γαλλία, όπου παρακολούθησε τον Ιάννη Ξενάκη, έκανε μουσική για τον κινηματογράφο με τον Μορίς Ζαρ και μεταπτυχιακό στο IRCAM στη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης για τη μουσική σύνθεση, γύρισε στην Ελλάδα και συμμετείχε –με Ξενάκη και Βασιλειάδη– στην ίδρυση του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Eρευνας (ΚΣΥΜΕ), όπου διηύθυνε σύνολα σύγχρονης μουσικής, οργάνωσε πλήθος ερευνητικά προγράμματα, ενώ έδινε τις δικές του συναυλίες. «Τότε έκανα μια πολύ καθαρή σκέψη, ότι στη μικρή περιφερειακή Ελλάδα, αυτό που έκανα –ούτε λαϊκό τραγούδι ούτε άμεση συνέχεια της κλασικής μουσικής– θα μπορούσε να μείνει χωρίς εξέλιξη σε όλη μου τη ζωή. Κατά σύμπτωση γνώρισα τον Μιχαήλ Μαρμαρινό και την Αμαλία Μουτούση μέσω ενός ερευνητικού προγράμματος που έκανα στο ΑΠΘ· ο Μιχαήλ, αδελφός ενός από τους ερευνητές, ήθελε να τον βοηθήσω να γράψει ένα γράμμα στον Ξενάκη για να του ζητήσει να συνθέσει τη μουσική στη “Μήδεια” που ανέβαζε. Ο Ξενάκης δεν απάντησε ποτέ και δουλέψαμε μαζί». Θα ακολουθούσαν 27 χρόνια συνεργασίας με τον Μαρμαρινό, χρόνια ανοιχτά στον πειραματισμό και στην έρευνα, με έμφαση στη λειτουργία του Χορού. Αλλά και με πλήθος σκηνοθετών, τους Λευτέρη Βογιατζή, Βασίλη Παπαβασιλείου, Νικίτα Μιλιβόγιεβιτς, Ρούλα Πατεράκη, Βίκτωρα Αρδίτη, Δημήτρη Καραντζά, Αντζελα Μπρούσκου κ.ά. Πρωτότυπη μουσική δραματουργία και ηχητικός σχεδιασμός σε περισσότερες από 120 παραστάσεις σε Ελλάδα και εξωτερικό, 14 συμμετοχές στα Επιδαύρεια, κάθε έργο και ένα νέο βήμα στη μουσική.
Γνώρισα τα μυαλά που έφεραν σε επαφή πληροφορική και μουσική
«Μεγάλωσα σε ένα περιβάλλον με προβολές από έναν θαυμαστό καινούργιο κόσμο, φανταζόμουν το Διάστημα, πυραύλους στον Αρη, το πώς θα είναι το μέλλον, και περίμενα απλώς όλα αυτά να συμβούν». Από παιδί είχε σχέση με το φανταστικό, όπως από παιδί έπαιζε μουσική. «Καθώς ήμουν σε μια Ελλάδα πολύ μικρών εκπαιδευτικών επιλογών, μπήκα στο πανεπιστήμιο, σπούδασα Οικονομικά, αλλά ήξερα ότι θα ήμουν μουσικός. Βρισκόμουν ανάμεσα στην πληροφορική και τη μουσική, σε μια εποχή που ήταν δύο διαφορετικοί χώροι. Γνώσεις τυπικής πληροφορικής απέκτησα και μέσα από τις σπουδές στα οικονομικά. Στη μουσική με βοήθησε ο πυρήνας της πληροφορικής – η κυβερνητική και η ανάλυση συστημάτων. Στη Γαλλία έπεσα πάνω στην εποχή που πολλά ενδιαφέροντα μυαλά προσπαθούσαν να φέρουν σε επαφή τους δύο χώρους, και παρακολούθησα όλη αυτή την εξέλιξη από πολύ κοντά.
Στο IRCAM πήρα πολλά από τον Μπουλέζ, στο CeMaMu από τον Ξενάκη, που επηρέασε πολύ τη σκέψη μου πάνω στη μουσική, στο πανεπιστήμιο άκουσα τον Ντανιέλ Σαρλ, όλοι αυτοί μου άνοιξαν ένα δρόμο. Παράλληλα έκανα ιδιαίτερα με τον Εμίλ Νταμέ, συνθέτη της γενιάς του Μεσιάν, μαζί του κατάλαβα τι σημαίνει να έχεις έναν προσωπικό δάσκαλο στη μουσική».
Πολυσχιδής έρευνα
Η έρευνα, βασική και εφαρμοσμένη, συνοδεύει όλη τη ζωή του Καμαρωτού. Πρώτο μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα, το 1989, ο ηχητικός χάρτης της Ελλάδας – συνεργασία ΚΣΥΜΕ, ΕΜΠ, ραδιοφωνίας, με σύμβουλο τον Ξενάκη.
«Συγκεντρώσαμε ήχους από όλη την Ελλάδα για χρήση από τη ραδιοφωνία μέχρι την ακουστική οικολογία – να διαπιστωθεί εάν ένα πουλάκι δεν υπάρχει πια». Υποβρύχιες ηχογραφήσεις (π.χ. της φώκιας μονάχους μονάχους, «μπήκα αθόρυβα μέσα στις σπηλιές τους». Στη δεκαετία του ’90 ερευνητικό πρόγραμμα με το ΕΚΠΑ πάνω στην αυτόματη αναγνώριση μουσικών μορφωμάτων, π.χ. πώς να εντοπίσεις ένα μικρό μοτίβο κλαρίνου ανάμεσα σε άλλα, με μαθηματικά εργαλεία όμοια με αυτά που χρησιμοποιούν οι γιατροί στις αξονικές τομογραφίες. Τα αποτελέσματα δημοσιεύτηκαν σε διεθνή περιοδικά, ακόμη λαμβάνονται υπόψη. Ερευνα σε προγράμματα του ΕΚΠΑ για μία δεκαετία, συνεργασίες με ερευνητικούς φορείς του εξωτερικού για μία οκταετία, όμως «κουράστηκα να μην έχω τη στήριξη ενός φορέα»… Αποκλειστική απασχόληση με τη μουσική και την εφαρμοσμένη έρευνα.
Μουσική με περιεχόμενο αρμονικό, μελωδικό, εύκολη στ’ αυτιά των περισσοτέρων, μέχρι ηλεκτροακουστική μουσική για περιορισμένο κοινό, μουσική που δεν ανήκει σε κανένα είδος αλλά προσπαθεί να πετύχει κάτι σε σχέση με τους ανθρώπους. Μουσική για το θέατρο, που εισδύει στον πυρήνα του έργου – «παρακολουθώ τις πρόβες όσο και ο σκηνοθέτης, από την πρώτη έως την τελευταία ημέρα, δεν γράφω τη μουσική στο σπίτι». Δουλειά με τον σκηνοθέτη, «κάθε έργο και μια διαφορετική εμπειρία», δουλειά με την ομάδα, «κοινή καθημερινότητα, κοινοί κώδικες, δημιουργική ανταλλαγή, παίρνω κάτι και φέρνω πίσω κάτι καινούργιο».
Γενιά σε εγρήγορση
Η κρίση «αφύπνισε μια γενιά. Από τη μία έχουν εξαφανιστεί τυπικά οι ομάδες, καθώς δεν υπάρχουν χρηματοδοτήσεις, από την άλλη υπάρχει μεγάλη θέρμη για δουλειά, με δικά τους μέσα. Μια αντίρροπη τάση είναι ότι τα πράγματα γίνονται πιο συντηρητικά, σε μεγάλες παραγωγές επιλέγονται οι έμπειροι». Στην Ελλάδα, «δεν υπάρχουν διαφυγές, μια ευκαιρία να συμβεί κάτι άλλο, είναι το πάθος που έλεγε ο Ξενάκης, ότι είμαστε εμπαθώς μέσα στα πράγματα, και αυτό τα σταματάει· δεν παίρνουμε μια απόσταση, ώστε να έχουμε μια δεύτερη σκέψη». Οταν γύρισε στην Ελλάδα, «είχα την ελπίδα ότι τα πράγματα θα πάνε καλύτερα. Χάνοντας αυτή την ελπίδα απελευθερώθηκα.
Δεν πιστεύω ότι θα δω καλύτερα πράγματα στην Ελλάδα. Μόνο με την αλλαγή παιδείας θα υπάρξει πρόοδος, όταν πεισθούμε ότι η βελτίωση δεν θα έρθει απέξω, δεν μας την οφείλει η Ευρώπη, ο πρωθυπουργός, ότι εμείς είμαστε οι φορείς της».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε ένα ήσυχο μεσημέρι στον «Κατσούρμπο» στο Παγκράτι, πήραμε πράσινη σαλάτα, οσομπούκο με πουρέ εκείνος, κοτόπουλο ελεύθερης βοσκής με φασκόμηλο εγώ, που συνοδεύσαμε με κόκκινο κρασί, όλα προσφορά του εστιατορίου· η ιδιοκτήτριά του αρνήθηκε να εκδώσει λογαριασμό. Μιλήσαμε για το ταξίδι του στο Παρίσι, αμέσως μετά την επιστροφή του από την Κίνα, για την προετοιμασία μιας συναυλίας που θα πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα σε τρεις πόλεις, στην Αθήνα –στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών–, στην Καρλσρούη και στο Παρίσι, τον Δεκέμβριο του 2019. Είναι ένα μεικτό έργο τριών κέντρων, τριών συνθετών με θέμα την πόλη τους, με βάση τους ήχους που θα έχει στείλει το ίδιο το κοινό. Κατά τη διάρκεια της συναυλίας όπου τα όργανα θα παίζουν μόνα τους στη σκηνή, θα υπάρχει σύνδεση μέσω βίντεο με τις άλλες πόλεις. Αυτή τη στιγμή ο Δημήτρης Καμαρωτός ετοιμάζει τη μουσική για τους «Βρικόλακες» του Ιψεν, που θα ανέβουν σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά τον Φεβρουάριο στο Θέατρο Τέχνης.
Οι σταθμοί του
1972
Τελειώνει το σχολείο, μπαίνει στο πανεπιστήμιο, φεύγει από το πατρικό σπίτι.
1978
Βρίσκεται στο Πολύτοπο των Μυκηνών του Ιάννη Ξενάκη.
1984
Προσκαλείται να δουλέψει και να συνθέσει με το σύστημα 4X στο IRCAM.
1988
Συμμετέχει στην ίδρυση του πρώτου μουσικού γυμνασίου.
1992
Παράσταση «Μήδεια», γνωρίζει και αρχίζει τη συνεργασία στον θεατρικό χώρο με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό και την Αμαλία Μουτούση.
2003
Μουσική για την παράσταση «Λαχταρώ», σκηνοθεσία Λευτέρη Βογιατζή.
2014
Ο «Κυκλισμός του τετραγώνου», σκηνoθεσία Δημήτρη Καραντζά, Festival D Avignon.
2017
«Ιππόλυτος», με την Αμαλία Μουτούση, μουσική δραματουργία και εκτέλεση του ιδίου.
2018
Εκδοση «Electromagnetic Landscapes» LP.